Οταν τα ρολόγια έδειχναν δώδεκα τα μεσάνυχτα, να ξημερώνει Σάββατο 30 Σεπτεμβρίου 2023, η Μαργαρίτα Τσαντ Παπανδρέου έκλεινε έναν ολόκληρο αιώνα ζωής. Το απόγευμα της Κυριακής, οικογένεια και φίλοι είναι προγραμματισμένο να πάρουν τον δρόμο για το σπίτι στο Φάληρο, όπου κατοικεί με τον πρωτότοκο γιο της, Γιώργο, για να γιορτάσουν όλοι μαζί τα εκατοστά της γενέθλια.
Τα παιδιά της, τα εγγόνια της και οι πιστές της φίλες θα είναι όλοι και όλες εκεί, γύρω της, όταν εκείνη θα σβήνει τα κεράκια της τούρτας. Στη συνέχεια, το γενέθλιο party περιλαμβάνει zoom call με μέλη της οικογένειας που κατοικούν στη γενέτειρά της το Σικάγο, στο Οχάιο, την Αριζόνα και άλλα μέρη στις ΗΠΑ.
Αμέσως μετά, ακολουθεί δεύτερο zoom call με το τουρκικό παράρτημα της WINPEACE, της Ειρηνευτικής Πρωτοβουλίας Γυναικών Ελλάδας, Τουρκίας και Κύπρου για την ειρηνική επίλυση των διαφορών μεταξύ των κρατών, του Κέντρου Ερευνας και Δράσης για την Ειρήνη που ίδρυσε η ίδια το 1988. «Θα είναι μια όμορφη βραδιά», λένε στα «ΝΕΑ», «κύκλοι» εκ των νεαρών διοργανωτών του γενέθλιου event.
Η γνωριμία με τον Τραμπ
Οι ίδιοι «κύκλοι» αποκαλύπτουν πώς περίπου περνά η ίδια σήμερα τον ελεύθερό της χρόνο. Λέγεται ότι παρακολουθεί αθλητικούς αγώνες (κυρίως τένις), ότι διαβάζει εφημερίδες, ότι απολαμβάνει τραγουδοποιούς της country μουσικής, ότι δέχεται συχνά φιλικές επισκέψεις και ότι αυτοσαρκάζεται για την ηλικία της. Από τη διεθνή επικαιρότητα των τελευταίων ετών έχει σχολιάσει έντονα το φαινόμενο Τραμπ. Θυμάται να τον έχει γνωρίσει στα 80s – της είχε πει χαρακτηριστικά ότι φιλοδοξεί να γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ και της έκανε εντύπωση πως τελικά κατάφερε να το κάνει.
Με τα εσωκομματικά του ΠΑΣΟΚ δεν ασχολείται. Στον Ανδρέα όμως αναφέρεται, κυρίως όταν τη ρωτούν για εκείνον τα εγγόνια της. Η ιστορία που αγαπά να διηγείται είναι η εντελώς τυχαία γνωριμία τους σε μια αίθουσα αναμονής γραφείου ενός ελληνοκύπριου οδοντιάτρου και φίλου του Ανδρέα, στη Μινεσότα το 1948.
Τόσες δεκαετίες μετά από εκείνον τον χορό, από τα παπούτσια της γιαγιάς πια, αναζητά ανάμεσα στα εγγόνια τους, ποιο είναι εκείνο που, ίσως, κόλλησε το μικρόβιο της ενασχόλησης με τα κοινά. «Μα φυσικά και θέλει να ασχοληθούν τα εγγόνια της με την πολιτική. Αναμένει να δει ποιος ή ποια θα είναι», αναφέρει ένας εκ των διοργανωτών του γενέθλιου party.
Στο πλευρό του Ανδρέα
Από τις σελίδες του άλμπουμ της ζωής της Μαργαρίτας Παπανδρέου περνά η συνταρακτική ιστορία του τελευταίου αιώνα. Γεννημένη μέσα στο μεγάλο Κραχ της δεκαετίας του ’30 στις ΗΠΑ, γνώρισε τον κόσμο ως κόρη πολυμελούς οικογένειας της εργατικής τάξης και ευαισθητοποιήθηκε από νωρίς για τις κοινωνικές αδικίες.
Στο πλευρό του Ανδρέα, αργότερα, και ως νύφη του Γέρου της Δημοκρατίας, έζησε από κοντά τα ταραγμένα, πολιτικά χρόνια της δεκαετίας του ’60. Ως μητέρα, χρειάστηκε να σταθεί βράχος στα τέσσερα παιδιά της μετά τη βίαιη σύλληψη του πατέρα τους τα ξημερώματα του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου του 1967, και, ταυτόχρονα, να παλέψει για την απελευθέρωση του Ανδρέα ως τον Δεκέμβρη του ’67, όταν η οικογένεια πλέον έφυγε εξόριστη στη Σουηδία (όπου το 1968 ιδρύθηκε το ΠΑΚ) και αργότερα, στο Τορόντο του Καναδά.
Με τη μεταπολίτευση, την επιστροφή στην Ελλάδα και την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, η ίδια ως ακτιβίστρια, έστησε το 1976 ένα μοναδικό για την εποχή κίνημα, την Ενωση Γυναικών Ελλάδας, μέσα από το οποίο αγωνίστηκε για την ισότητα των φύλων και πέτυχε, μεταξύ πολλών άλλων, τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων το 1986.
Μητέρα και γιαγιά
Ως «πρώτη κυρία» δε, αξιοποίησε κάθε ευκαιρία που της έδινε η θέση της, αποφεύγοντας ένα ακόμα ανιαρό «τσάι», προκειμένου να διεκδικήσει συναντήσεις με πρόσωπα κλειδιά που θα προωθούσαν αιτήματα όσων ένιωθε ότι αδικούνται ανά την υφήλιο. Οταν ο χρόνος μετρούσε αντίστροφα στον γάμο της, στάθηκε ακλόνητη απέναντι στα ΜΜΕ της εποχής που δεν υπήρξαν πάντα καλοπροαίρετα και ευγενικά μαζί της. Στα δύσκολα χρόνια των μνημονίων, ως μητέρα πρωθυπουργού, αντιστάθηκε όταν είδε το όνομά της να βουτά στον βούρκο των θεωριών συνωμοσίας της περιόδου.
Κι έπειτα από όλα αυτά, ως γιαγιά πλέον 6 εγγονών και ενός δισέγγονου, δεν σταματά λεπτό να μοιράζει σοφία και αγάπη για τη ζωή. Ο αιώνας της Μαργαρίτας διδάσκει πώς μπορεί μια γυναίκα να φέρει εις πέρας τόσους πολλούς ρόλους χωρίς να είναι ποτέ ο δρόμος στρωμένος με ροδοπέταλα.
Και πώς μπορεί να μην παύει στιγμή να είναι άνθρωπος. Ενας άνθρωπος που δεν αρκείται στα λίγα και στα δοθέντα αλλά επιλέγει να κοιτά διαρκώς ψηλά, αγαπώντας την άγρια Κραυγή, διαλέγοντας τον Ανήφορο, αγκαλιάζοντας τον καζαντζάκειο «κίντυνο», αναζητώντας πάντα να πατήσει τις πιο απάτητες κορφές: Δημοκρατία, Ισότητα, Χειραφέτηση, Ελευθερία. Μια εκατονταετής «ασκητική» όχι στα λόγια αλλά στις πράξεις. Σε κάθε της βήμα, σε κάθε της λέξη. Ακόμα – όταν χρειάστηκε – και στις σιωπές της.
«Ενας αιώνας ακούγεται πολύς χρόνος»
Σε αυτό το προσωπικό ορόσημο, βρίσκω τον εαυτό μου να αναπολεί το μακρύ ταξίδι της ζωής. Είμαι ευγνώμων για τις ευκαιρίες που μου δόθηκαν ώστε να μπορέσω να προσφέρω ό,τι μπορούσα με γνώμονα την κοινωνική δικαιοσύνη και την ανάδειξη των γυναικείων δικαιωμάτων.
Ενας αιώνας ακούγεται πολύς χρόνος, ακόμα και για μένα. Ο αγώνας για τη χειραφέτηση της γυναίκας μέσα σε αυτό το διάστημα έχει δει πρόοδο αλλά και οπισθοδρόμηση. Είναι αγώνας πολυσύνθετος, συνδέεται με το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη, είναι ένας διαρκής αγώνας, πάντα επίκαιρος.
Οφείλουμε να είμαστε σε επαγρύπνηση, να μην εφησυχάζουμε, να συνεχίσουμε τον αγώνα για να δώσουμε στις γυναίκες του σήμερα μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, να παγιώσουν μια αντίληψη στα ζητήματα φύλου ως προς την εκπροσώπησή τους στην πολιτική, αλλά και για να εξασκήσουν τρόπους και να στοχεύσουν στην αλλαγή της νοοτροπίας της ελληνικής κοινωνίας.
Εύχομαι η σημερινή Ελληνίδα να είναι περήφανη για όσα έχουν επιτευχθεί και να έχει δυνάμεις να αγωνίζεται για ένα καλύτερο αύριο.
Μαργαρίτα Παπανδρέου
Η Μαργαρίτα Παπανδρέου σε εκδήλωση το 2015
«Μια γυναίκα, μητέρα και αγωνίστρια συγχρόνως»
Οι αναμνήσεις από τη μητέρα μου μπερδεύονται ανάμεσα στις γλυκές μυρωδιές του καλοκαιριού και τους αγώνες για την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και τα δικαιώματα των γυναικών.
Θυμάμαι τη μητέρα μου όταν ήμουν μικρή, περίπου τεσσάρων χρόνων, να μου μαθαίνει να κολυμπώ στην άκρη της παραλίας. Με πολλή υπομονή μου έλεγε πώς ν’ αναπνέω και πώς να χτυπάω τα πόδια μου στο νερό. Θυμάμαι τη μητέρα μου πολλές φορές, πριν πάω σχολείο, να μου χτενίζει τα μαλλιά μου και να τα δένει σε αλογοουρά. Θυμάμαι κάποια βράδια που είχα άσχημα όνειρα και την αναζητούσα πως ερχόταν και με χάιδευε παρηγορητικά μέχρι να κοιμηθώ.
Πιο μεγάλη, τη θυμάμαι να με συμβουλεύει για τις σχέσεις μου, με πολύωρες συζητήσεις. Τη θυμάμαι στον Καναδά όταν μου ζητούσε να τη βοηθάω, με το να συρράψω τα ενημερωτικά δελτία του ΠΑΚ κάθε μήνα και, αργότερα στην Ελλάδα, με το να συμμετέχω σε συνεδριάσεις της Ενωσης Γυναικών Ελλάδας (ΕΓΕ).
Θυμάμαι να τη συνοδεύω σε χωριά όπου μιλούσε με τις γυναίκες για τα δικαιώματά τους και, πολλές φορές, θυμάμαι προτάσεις της για συνεταιρισμούς που θα τις βοηθούσαν οικονομικά. Εκεί ομολογώ πως αγχωνόμουν γιατί ενώ συμφωνούσαν οι άντρες σε τέτοιου είδους συναντήσεις λόγω του κομματικού τους πιστεύω, δεν ήξερα στην πραγματικότητα πώς θ’ αντιμετώπιζαν συζητήσεις για την ισότητα των φύλων.
Οι καταστάσεις δεν ήταν εύκολες, αλλά το πάθος της μητέρας μου και των γυναικών που είχε δίπλα της στην οργάνωση ήταν πρωτόγνωρο και θεωρώ ότι αυτή η μαχητικότητά της κατάφερε να περάσει κάποια μηνύματα θετικά για τη Γυναίκα είτε σε τοπικό επίπεδο με τις συναντήσεις, είτε σε πολιτικές του ΠΑΣΟΚ υπέρ της ισότητας των γυναικών.
Μια γυναίκα, μητέρα και αγωνίστρια συγχρόνως που το παράδειγμά της αλλά και η στάση της απέναντί μου με διαμόρφωσε ως χαρακτήρα και ενίσχυσε την εικόνα για τον εαυτό μου ως γυναίκα.
Σοφία Παπανδρέου, κόρη της Μαργαρίτας
Το 1987 στο Ευρωμπάσκετ στο ΣΕΦ, στο πλευρό του Ανδρέα Παπανδρέου
«Η λατρεμένη μου γιαγιά αποτελεί υπόδειγμα αγωνίστριας και σωστών αρχών»
Θυμάμαι και κρατώ σαν φυλαχτό τις μνήμες από μια τόσο δυναμική γυναίκα που για εμένα ενσαρκώνει τον ρόλο της γιαγιάς, με τρυφερότητα και αγάπη. Με νανούριζε και μου τραγουδούσε τραγούδια της δεκαετίας του 1920 της Αμερικής – «Take me out to the ball game!» – καθώς λάτρευε μικρή να πηγαίνει σε αγώνες baseball στο Σικάγο.
Μεγάλωσα παρακολουθώντας τις δράσεις και την πορεία της γιαγιάς μου να υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και κυρίως τα δικαιώματα των γυναικών. Μέσα από τις αφηγήσεις της προστέθηκε ένα ακόμα λιθαράκι στο πώς βλέπω τον κόσμο γύρω μου, με ταπεινότητα και σεβασμό για τον συνάνθρωπό μου. Πάνω απ’ όλα, η λατρεμένη μου γιαγιά αποτελεί πηγή εσωτερικής δύναμης, υπόδειγμα αγωνίστριας και σωστών αρχών.
Μέχρι και σήμερα, στα 100 της χρόνια, με τη λαχτάρα της για ζωή, αλλά και το έντονο πάθος της για τον δίκαιο αγώνα, συνεχίζει να υπερασπίζεται την ισότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον αδύναμο Ελληνα.
Κωστής Κατσανέβας, εγγονός της Μαργαρίτας
Έντυπη έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ»