Vaccineren alleen is niet genoeg om apenpokkenvirus in de kiem te smoren

• Francien Yntema

  Redacteur Wetenschap

• Sander Zurhake

  redacteur Gezondheidszorg

Vaccineren alleen is niet voldoende om het apenpokkenvirus onder controle te krijgen, zeggen de RIVM en de GGD in Amsterdam en Den Haag tegen de NOS.

Het virus gaat vrijwel exclusief rond onder mannen die geregeld seks hebben met wisselende mannelijke partners. Het wordt voornamelijk doorgegeven tijdens langdurig en intensief huid-op-huid contact tijdens seks.

Deskundigen adviseren tijdelijk het aantal sekspartners te beperken om de verspreiding van het virus te temperen. Dat beschermt de gezondheid van deze mensen, en houdt de kans zo klein mogelijk dat het virus zich breder verspreidt.

Zo denken mensen bij de RAI, waar gevaccineerd wordt, over een prik:

Het RIVM heeft een landelijke lijst met 32.000 mensen opgesteld die veel risico lopen. Het gaat om homoseksuele of transgender mensen die om een hiv-infectie te voorkomen het medicijn PrEP gebruiken, of daarvoor op de wachtlijst staan. Ook mannen die hiv-positief zijn en een deel van de bezoekers van de soa-poli kunnen een vaccin krijgen.

Het vaccineren kwam de eerste weken moeizaam op gang. "Door de snelheid waarmee we zijn gestart was er nog geen efficiënt werkproces'', zegt een woordvoerder van GGD Amsterdam. "Er was geen registratiesysteem, landelijk telefoonnummer of landelijk afsprakensysteem én er waren de vakanties van personeel en genodigden." Volgens haar wordt nu snel opgeschaald.

Vaccins kunnen niet alles oplossen. "Vaccinatie is geen wondermiddel", zegt Marion Koopmans, hoogleraar virologie bij het Erasmus MC en lid van het deskundigenberaad dat het kabinet adviseert over apenpokken. "Het is onderdeel van een heel pakket waarmee we apenpokken proberen te stoppen. Net als bijvoorbeeld voorlichting, laagdrempelig testen, het informeren van contacten, en het creëren van een bubbel wat betreft seksuele contacten."

Ook RIVM-epidemioloog Susan van den Hof zegt dat meer nodig is dan vaccineren. "We weten niet precies hoe goed de vaccins beschermen en hoeveel mensen zich laten vaccineren, dus daarom is meer nodig om het aantal besmettingen te beperken."

Minder seksuele contacten is cruciaal, zegt Kai Jonas, hoogleraar sociale psychologie aan de universiteit Maastricht, die zich bezighoudt met gezondheid binnen de lhbti+-gemeenschap en onderzoek doet naar apenpokken. "Eigenlijk moeten we terug naar het advies uit de coronatijd: één vast sekscontact. Losse contacten zijn nu funest."

Henry de Vries, bijzonder UvA-hoogleraar met specialisatie in seksueel overdraagbare infecties en tropische huidziekten, onderschrijft het belang van tijdelijke gedragsverandering. De Vries, die ook in het deskundigenberaad zit, voegt daaraan toe dat dit erg lastig is. "Zeker bij iets fundamenteels als seks. Hoe je seks wil beleven komt deels voort uit jouw identiteit en zelfbeeld. Het is ingewikkeld om seksueel gedrag aan te passen."

De bereidheid tijdelijk af te zien van wisselende sekscontacten lijkt laag. Jonas ondervroeg begin juli 439 homomannen via vragenlijsten voor een niet door vakgenoten beoordeeld onderzoek. "Acht procent was van plan het aantal sekspartners te verminderen, de overgrote meerderheid was daar onzeker over."

Volgens Jonas moeten campagnes aansturen op gedragsverandering. De Vries is daar al mee begonnen. "Veel mensen binnen de homogemeenschap willen weten wat ze kunnen doen om besmettingen te voorkomen", zegt hij. "Goed voorlichten is dé manier om deze gemeenschap mee te krijgen. Het sluiten van clubs of verbieden van seksfeesten werkt averechts. Dan gaat het ondergronds."

Hoe minder het virus rondgaat, hoe kleiner de kans dat het zich buiten de huidige kleine risicogroep verspreidt. Bij de GGD houdt men rekening met het scenario dat het virus overspringt van mens op dier. Bijvoorbeeld als een hond in aanraking komt met plekjes op de huid van een besmet baasje. "Dan zijn we de controle helemaal kwijt", zegt De Vries. "Het virus kan zich dan veel gemakkelijker verspreiden."

Als dat gebeurt vreest De Vries dat de homogemeenschap weer zal worden gestigmatiseerd. "Zo van: we zitten weer met een virus en dat komt door die homo's."

Die vrees leeft ook in de homogemeenschap. Daar klinkt ook de kritiek dat minister Kuipers pas laat besloot de risicogroep te vaccineren.

"Begin juli werd bij ons binnen de homogemeenschap al gepraat over dit virus. Bijna iedereen kende iemand die besmet was", vertelt Danny*, een expat die al jaren in Amsterdam woont. "Ik merkte toen al dat iedereen binnen de 'community' snel een vaccin wilde krijgen."

Soa Aids Nederland pleitte eind juni al voor preventief vaccineren. Bijna een maand later, op 21 juli gaf Kuipers de opdracht. Vier dagen later werden de eerste prikken gezet.

"Onbegrijpelijk", vindt Danny "Met het Milkshake festival en Pride aan de horizon had zo snel mogelijk vaccineren een prioriteit moeten zijn."

Mannen die een prik mogen halen ervaren het tempo van de GGD als traag. "32.000 man moeten ze prikken", zegt Berend* "Tijdens de coronavaccinaties werd dat aantal binnen een paar dagen gedaan. Waarom moet dat nu maanden duren?''

Het probleem zit volgens de GGD's in het feit dat er geen centrale database is van mensen die PrEP gebruiken en daarom in aanmerking komen voor een vaccin.

"Je kunt PrEP krijgen via de huisarts, lokale GGD of sommige HIV behandelcentra", zegt de woordvoerder van GGD Amsterdam. "In Amsterdam, waar 10.500 mensen een prik moeten krijgen, kunnen we 300 uitnodigingen per dag versturen. Dit wordt opgeschaald naar 500 per dag. De opbouw van de lijst kost veel tijd, vanwege privacywetgeving en omdat iedereen persoonlijk moet worden uitgenodigd. Daarom kunnen mensen niet uitwijken naar priklocaties elders in het land zoals met corona."

Tot nu toe komt slechts iets meer dan de helft opdagen, waarschijnlijk omdat veel mensen op vakantie zijn of de uitnodiging hebben gemist. "We nemen hen mee in een volgende ronde, maar kunnen er weinig aan doen dat de vakantie vertraging veroorzaakt", zegt de woordvoerder.

Berend: "Als er elke dag vaccinaties over zijn kunnen ze best mensen vaccineren die niet op de lijst staan maar zelf aangeven dat ze meer risico lopen."

"We verspillen geen vaccins hoor. Als we voldoende vaccins zouden hebben, dan zouden we breder vaccineren", reageert de woordvoerder. "Maar dat is niet het geval. Daarom houden we vast aan de zeer specifieke groep die het meeste risico loopt. De juiste prik moet in de juiste arm."

* Danny en Berend wilden vanwege privacy-overwegingen niet met hun volledige naam worden genoemd.