Aşgabatda 23-24-nji sentýabr aralygynda Türkmenistanyň mekdep okuwçylarynyň arasynda bilim robotçylygy boýunça bäsleşik geçirilýär diýip, “Türkmenistan: Altyn asyr” neşiri 16-njy sentýabrda habar berdi.
Internet çeşmelerini petiklemekde we öz raýatlaryny daşarky dünýäniň onlaýn maglumat giňişliginden üzňe saklamakda tanalýan Türkmenistanyň paýtagtynda geçirilýän robot bäsleşigi Bilim ministrligi we Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar Gaznasy (ÝUNISEF) tarapyndan guramalaşdyrylýar.
Bäsleşikde mekdep okuwçylarynyň işläp düzen robot taslamalaryna baha berilmegine garaşylýar.
Döwlet metbugatyna görä, Türkmenistan tehnologiýa ulgamyndaky iri taslamalarynyň çäklerinde, öňümizdäki bäş ýylyň içinde türkmen paýtagtynda robot önümçiligi boýunça tehnologiýa seýilgähini döretmegi meýilleşdirýär.
Türkmen hökümeti ýurduň dürli pudaklarynyň, şol sanda maliýe-ykdysady pudagynyň yzygiderli görnüşde digitallaşdyrylýandygyny gaýtalaýar. Iýunyň ahyrynda Köpetdagyň eteginde açylan Arkadag şäheri türkmen mediasy tarapyndan “akylly” şäher atlandyryldy.
Ýöne täze şäheriň “akylly” ugurlarynyň anyk alamatlary heniz gümürtik galýar.
Döwlet mediasy täze şäheriň elektrik energiýasy bilen işleýän taksilerini we jemgyýetçilik ulaglaryny öwýär, “arşa çykarýar”, şäheriň “akylly ekosistemasy” atlandyrylýany taryplaýar. Biraz öň, hökümetçi türkmen neşirleri täze şäherde adamy ýüzünden tanaýan akylly kameralaryň ornaşdyrylýandygyny habar berdi.
Türkmen mediasynda hususan-da soňky ýyllarda “sanlylaşma”, “digitallaşma” adalgalaryna we “akylly” tehnologiýa konsepsiýalaryna has köp ýykgyn edilýän mahaly, digital dünýäniň töweregindäki käbir aladalar, arassa “akylly” tehnologiýalara ymtylýan dünýäde şahsy durmuşyň eldegirmesizligi bilen bagly gozgalýan meseleler Türkmenistanyň köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde we jemgyýetçiliginde giňden ara alnyp maslahatlaşylmaýar.
Programmamyzyň nobatdaky sany dünýädäki emeli intellekt ‘aljyraňňylygyna’ hem-de bir emeli aň tilsiminiň bazasynda Türkmenistandaky syýasat we jemgyýet barasynda bar bolan käbir maglumatlaryň öwüşginlerine syn edýär.
Açyşlar we oýlap tapyşlar
Tehnologiýa dünýäsi soňky onlarça ýylyň dowamynda ýüzlerçe ýyla barabar açyşlara we oýlap tapyşlara şaýat boldy. Akylly telefonlar bilen tutuş dünýäniň maglumat giňişligini elimiziň aýasyna sygdyran bolsak, wirtual giňişlik, hyýaly hakykat, robotika we emeli intellekt ulgamlarynda gazanylýan täze açyşlar we oýlap tapyşlar ynsan üşügini, hakykatdan-da, haýran galdyrýar.
Hususan-da, soňky bir ýyla golaý wagtyň dowamynda, has takygy 2022-nji ýylyň noýabr aýynda emeli intellekt pudagynda iş alyp barýan OpenAI amerikan kompaniýasy tarapyndan ulanylmaga berlen ChatGPT ulgamynyň gysga wagtyň içinde tutuş dünýäde ýüzlerçe million ulanyjy bilen tanyşmagynyň yz ýany, emeli intellekt boýunça habarlylyk, sowatlylyk we, dogrusy, hüşgärlik kampaniýalary global derejede giň gerime eýe boldy.
Abraýly media serişdeleri, halkara ýokary okuw jaýlary, biznes jemgyýetçiligi, syýasat dünýäsi, kanun çykaryjylar, umuman, tas tutuş ýer togalagy emeli intellekt bilen bagly meseleleri, oňyn we oňaýsyz tejribeleri gün tertibine getirip başlady.
Emeli intellekt adalgasy ýaňy-ýakynda oýlanylyp tapylan termin däl, ýöne onuň bilen bagly adamzadyň gazanan möhüm sepgidi diňe düýbi Birleşen Ştatlarda ýerleşýän OpenAI kompaniýasynyň ChatGPT ulgamyny dolanyşyga girizmeginiň yz ýany, giň jemgyýetçilik tarapyndan ara alnyp maslahatlaşylyp başlanyldy diýilse galat bolmaz.
Ýöne akylly tehnologiýalar we emeli intellekt babatynda hytaý kompaniýalarynyň oýlap tapan açyşlary, hytaý häkimiýetleriniň, hususan-da COVID-19 pandemiýasy döwründe öz halkyny gözegçilikde saklamak üçin ulanan “akylly” gurallary, megerem, hytaý “diwarlaryndan” Günbatar tarapa aşyp bilmedik bolsa gerek.
'Bäş günde bir million eden işimiz...'
ChatGPT giň köpçülige ýetirilenden sähel salym soň, millionlarça ulanyjy tarapyndan peýdalanyldy. Ulgam bary-ýogy bäş günüň içinde tutuş dünýäde 5 milliondan gowrak ulanyjy edindi. Bu görkeziji, meselem, köp sanly sosial media saýtlarynyň açylan döwürlerindäki ulanyjy sanlary bilen deňeşdirilende, ozal görlüp-eşidilmedik san boldy. Deňeşdirmek üçin aýdylsa, meselem, Instagram 2010-njy ýylda ulanylmaga berlenden soň, takmynan 2,5 aý töweregi wagtyň dowamynda 1 million ulanyja ýetdi. Facebook 2004-nji ýylda köpçülige ýetirilenden 10 aý soň, 1 million ulanyjy edindi. Öňki ady Twitter bolan X sosial ulgamy 2006-njy ýylda ulanylmaga berlenden soň, iki ýyldan gowrak wagtyň içinde 1 million ulanyjy tarapyndan ulanylyp başlandy. Şeýle sanlar bilen deňeşdirilende ChatGPT-niň bary-ýogy bäş günüň içinde 1 milliondan gowrak ulanyjy toplamagy, hakykatdan-da, ozal görlüp-eşidilmedik waka boldy.
2023-nji ýylyň ýanwar aýyndaky hasabatlara görä, iki aýdan gowrak wagtyň dowamynda ChatGPT-niň ulanyjy sany 100 milliondan aşdy. Soňky hasabatlara görä, openai.com saýtyna her aýda bir milliard gezek girilýär.
ChatGPT sosial ulgam däl, biz ony sosial media saýtlary bilen diňe ulanyjy sanyny deňeşdirmek üçin deň terezä goýduk. Köp sanly kesgitlemelerde ChatGPT emeli intellekti bolan hem-de ynsan tebigatyna meňzeş gepleşik diline erk edip bilýän “chatbox”, ýagny “gepleşik gutusy” hökmünde düşündirilýär.
Bu gepleşik gutusy “machine learning” atlandyrylýan usul bilen öz-özi täze maglumatlary öwrenip, özleşdirip bilýär. Gysgaça aýdylanda, türkmençeläp aýtsak, ChatGPT adam dilinde gepleýän we ummasyz köp maglumata eýe bolan maşyn.
Hünärmenler ChatGPT-ni okadypdyrlar, öwredipdirler, onuň bilen tälim-türgenleşik geçipdirler. Bir topar kitaphanalara sygjak, (ýa-da sygmajak) maglumatlar elektron ulgamlara geçirilip, ChatGPT ulgamyna ýerleşdirilipdir. Ulgamyň adaty görnüşiniň täze maglumat üpjünçiligi 2021-nji ýylyň sentýabr aýyndan soň kesilipdir, ýöne şondan ozalky maglumatlary we wakalary GPT-niň emeli aňynda tapmak mümkin. Ulgam türkmen dilinde gepläp bilmeýär, ýöne bir topar dilde gepleýär, hatda goşgy, hekaýa ýazyp bilýär. Ýöne emeli intellekt ulgamynda diňe bir ChatGPT däl, eýsem, başga-da bir topar täze-täze ulgamlar döredilýär. Meselem, Google özüniň Bard gepleşik gutusyny işe girizdi. Microsoft öz emeli intellektiniň üstünde işleýär.
Eýsem, ChatGPT Siri, Alexa we Google Assistant ýaly ulgamlardan nähili tapawutlanýar? Innowasion tehnologiýalar boýunça hünärmenlere görä, soňky aýdylanlar esasan akylly enjamda aýry-aýry tabşyryklary ýerine ýetirmäge has ukyply, ýöne ChatGPT bu ulgamlardan ynsan tebigatyna mahsus, ýa-da ynsan tebigatyna ýakyn gepleşik geçirmek ukyplary bilen tapawutlanýar.
Tebigy intellekt we emeli intellekt
IT hünärmenlerine görä, emeli intellekt öz-özi öwrenip bilýär, täze maglumatlary özleşdirip bilýär. Emeli intellektde aň bar, emeli aň, ýöne huş ýa-da hakyda barmy?
Ysraýylly ýazyjy Ýuwal Harari ýaňy-ýakynda belli-meşhur telewizion kanallarynyň birine beren interwýusynda adamoglunyň çagalykdan kämillige çenli ösüş ýoluny, akyl-paýhas tejribesini, onuň ruhuny, ahlak düşünjesini emeli intellektiň ýetip bilmeýän sepgitleri hökmünde sanaýar.
Ynsan ogly şatlanýar, begenýär, gynanýar, puşman edýär, arzuw edýär, gülýär, aglaýar, ýöne emeli intellekt şeýle duýgulardan mahrum.
Emeli intellektiň emeli aňy, adam eli bilen ýasalan aňy, ýagny intellekti bar, ýöne ol birden, haçanam bolsa bir wagt öz-özi pikirlenip başlasa, öz-özüni dolandyryp başlasa diýen ýaly soraglar ekspertleri oýlandyrýar.
Häzir robot önümçiliginde hem möhüm sepgitlere ýetildi. Tozan sorujylardan tam ýuwujylara, olardan nahar bişirýän ýörite gazanlara çenli dürli görnüşli robotlar bireýýäm ynsan durmuşyna ornaşyp başlady.
Emeli intellektiň ynsan durmuşyna ornaşyp başlamagy dürli ýurtlarda kanun çykaryjylary emeli intellekt babatynda hukuk binýadynyň esaslandyrylmagy boýunça çagyryşlara iterýär.
Emeli intellekt Türkmenistan we türkmen diasporalary barada
Biz ChatGPT-den Türkmenistandaky syýasat barasyndaky pikir-garaýyşlaryny soradyk? Ol özüniň şahsy pikir-garaýyşlarynyň ýa-da ynançlarynyň ýokdugyny aýdyp, gürrüňe başlady:
“Ýöne men özümde 2021-nji ýylyň sentýabrynda bar bolan maglumatlar esasynda, size Türkmenistandaky syýasy ýagdaýlar barada maglumat berip bilerin” diýip, sözüni dowam etdirdi.
“Türkmenistan özüniň 1991-nji ýylda Sowet Soýuzyndan garaşsyzlygyny alaly bäri, häkimiýet başynda bolan awtoritar režimi bilen tanalýar” diýip, gepleşik gutusy aýtdy.
“Türkmenistanda möhüm oppozisiýa ýok, hökümet maglumata elýeterliligi hem-de söz azatlygyny çäklendirip, mediany berk gözegçilikde saklaýar” diýip, ol aýdýar.
Soňra biz emeli intellekte türkmen diasporalary barasyndaky sorag bilen ýüzlendik.
“Ençeme ýurtlarda, şol sanda Owganystanda, Eýranda, Türkiýede, Russiýada, Özbegistanda, Gazagystanda, Birleşen Ştatlarda we käbir ýewropa ýurtlarynda türkmen diasporalaryna duş gelmek mümkin” diýip, ol aýdýar. Emeli intellektiň ýadyna guýlan maglumatlara görä, käbir türkmen diaspora jemgyýetleri nesiller boýy dowam edýär, käbirleri bolsa degişlilikde täze diaspora jemgyýetleri bolup durýar.
ChatGPT türkmen diasporalary barasynda bir topar maglumat berdi, ýöne aslynda maglumatyň mukdaryny, ilki sorag berlende, gepleşigiň başynda, öz islegiňe görä çäklendirip, ýa-da belli möçberlerde kesgitläp bolýar.
“Kähalatlarda, türkmen diaspora jemgyýetleri Türkmenistandaky ýurtdaşlarynyň hukuklary we syýasy azatlyklary ugrunda çykyş edip, syýasy aktiwizm bilen meşgullanýarlar. Käbir şahslar özleriniň täze ýurtlarynda üstünlikli telekeçi ýa-da professional adamlar bolýarlar” diýip, ChatGPT jogap berýär.
Emeli intellektiň her aýdanyna dogry diýip bolmaz, ChatGPT kähalatlarda nätakyk ýa-da ýalňyş, ýoýulan maglumatlary berýär. Ýöne bu ýalňyşlary düzetmegi haýyş etseň, olary dessine üýtgedýär we ötünç soraýar. Ikinji sapar birmeňzeş sorag berlende, maglumatyny gaýtadan gözden geçirýär we öňki ýalňyşy gaýtalamaýar.
Biz ChatGPT bilen söhbetdeşligiň dowamynda Türkmenistandaky syýasy atmosfera barasyndaky soraga ikinji gezek ýüzlendik. Ýöne bu sapar gysga we has sada jogap bermegi haýyş etdik.
“Türkmenistandaky syýasy atmosfera awtoritarçylyk, çäkli syýasy azatlyklar we möhüm syýasy garşylygyň bolmazlygy bilen häsiýetlendirilýär. Ýurt, dolandyryşyň ähli ugurlaryna berk gözegçilik edýän prezident Gurbanguly Berdimuhamedow tarapyndan dolandyrylýar we ol ýerde hakyky köp partiýalylyk sistemasy ýok” diýip, gepleşik gutusy aýdýar. [Şu ýerde ýaýyň içinde, maglumat üçin bellesek, emeli intellekt ulgamynyň maglumat üpjünçiliginiň 2021-nji ýylyň sentýabr aýynda kesilendigi sebäpli, ChatGPT Türkmenistanda 2022-nji ýylyň martynda täze prezident saýlawlarynyň geçirilendigini bilmeýär]
“Türkmenistanyň syýasy gurşawy aç-açanlygyň bolmazlygy, medianyň we raýat jemgyýetiniň çäklendirilmegi hem-de prezidentiň güýçli şahsyýet kulty bilen tapawutlanýar. Ol syýasy azatlyklar we raýat azatlyklary babatynda dünýäniň iň ýapyk we iň repressiw ýurtlarynyň biri hasaplanylýar” diýip, gepleşik gutusy aýdýar.
Biz has ýeňil, has gyzykly we has güýmenjeli jogap berer öýdüp, gepleşik tilsimine başgaçarak bir sorag bilen ýüzlendik: Türkmenistandaky syýasy atmosferany Magtymguly Pyragynyň äheňinde, Pyragyny dili bilen düşündir. Gysgarak we düşnükliräk bolmagyny haýyş edýäris!
Ol bu soraga goşgy bilen jogap berdi. Ol iňlis dilinde, özüniň aýtmagyna görä, Magtymguly Pyragynyň äheňinde goşgy ýazdy. Emeli intellektiň ýazan goşgusyny türkmen diline şeýleräk terjime etdik:
Türkmen topragynda güýç gysymlanýar / Özge pikir orunsyz, kyssa basylýar / Ýeke-täk lider we çäksiz häkimiýet / Çykmaga milt eden sesler gysylýar /
Ýöne ýeriň astynda, pyşyrdylar bar / Özgeriş we täze seslere teşne /Türkmeniň kalbynda umyt körügýär/Has aýdyň geljege millet surnugýar.
[Goşgynyň iňlis dilindäki asyl nusgasy: In Turkmenistan's land, power's tightly held/No room for dissent, as stories are quelled/A single leader, authority unbound/Silencing voices that dare make a sound
Yet beneath the surface, whispers do brew/A longing for change, for voices anew/In Turkmen hearts, hope's ember still burns/For a brighter future, the nation yearns]
Soňra biz emeli intellekte ykdysadyýet, jemgyýet we syýasat nukdaýnazaryndan Türkmenistanyň geljegi baradaky çaklamalary barada sorag bilen ýüzlendik.
“Türkmenistanyň ykdysadyýeti esasan gaz eksportlaryna garaşly galýar. Onuň geljegi bu garaşlylygy azaltmaga hem-de diwersifikasiýalaşdyrmaga bagly bolup durýar, sebäbi global energetika bazarlary durnuksyzdyr. Oba hojalygy we syýahatçylyk ýaly beýleki pudaklary höweslendirmek üçin ykdysady reformalar zerur bolup biler.
Jemgyýet barada aýdylanda, türkmen jemgyýeti berk gözegçilik astynda saklanýar. Islendik özgeriş, megerem, çäkli syýasy azatlyklar bilen kem-kemden bolup biler. Ýaş nesiller has köp aç-açanlygy we maglumat elýeterliligini talap edip biler, bu ýagdaý, ýuwaş-ýuwaşdan sosial özgerişe ýol açyp biler.
Syýasat barada aýdylanda, awtoritar dolandyryş astynda syýasy reformalar mümkin däl ýaly bolup görünýär. Halkara basyşlar belli bir derejede aç-açanlygy höweslendirip biler, ýöne syýasy giňişlikdäki möhüm özgerişler uzak wagt möhletini hem-de daşarky täsirleri talap edip biler” diýip, emeli intellekt çaklady.
Soňra biz söhbetdeşligiň ugruny geosyýasy ýagdaýlara tarap ugrudyrdyk. Emeli intellekt Türkmenistanyň töweregindäki ýagdaýlara salgylanyp, ýurduň gesosyýasy deňlemelerinde goňşy ýurtlaryň möhüm rol oýnaýandygyny aýtdy.
“Geosyýasy täsir barada aýdylanda, Türkmenistan garaşsyzlygyň irki ýyllaryndan bäri bitaraplyk syýasatyny alyp barýar. Bitaraplyk syýasaty ýurduň konstitusiýasynda orun tapýar we bu syýasat sebit çaknyşyklaryna gatnaşylmagynyň öňüni almaga we ähli goňşy döwletler bilen oňat gatnaşyklary saklamaga gönükdirilendir” diýip, emeli intellekt aýtdy.
Ol geosyýasy nukdaýnazardan Türkmenistanyň tebigy gaz gorlary, ýangyç eksport ugurlary, howpsuzlyk aladalary, söwda we ykdysady hyzmatdaşlyklary, şeýle-de halkara guramalaryň oýnaýan möhüm roly hem-de käbir geosyýasy oýunçylaryň bähbitleri barasynda gürrüň berdi.
Bu maglumatlar emeli intellektiň aýdan maglumatlary we olaryň agramy, obýektiwligi hem-de hakykata laýyklygy, elbetde, sorag astynda galýar. Häzirki wagtda emeli intellektiň töweregindäki jedeller halkara jemgyýetçiligi tarapyndan giňden ara alnyp maslahatlaşylýar.
Gaýtalap aýtsak, hünärmenlere görä, emeli intellekt ulgamlary özlerine okadylýan maglumatlar bilen iýmitlenýär we şonuň üçin bu ulgamlaryň berýän maglumatlarynyň agramy hem-de obýektiwligi, häzirlikçe, sorag astynda galýar.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň gizlinligini doly kepillendirýär.