Türkiye'nin son bir yıldır dış politikada attığı "normalleşme" adımları genişleyerek sürüyor. Kasım 2021'de Birleşik Arap Emirlikleri ile başlayan süreçte İsrail ve Suudi Arabistan ile ilişkiler onarıldı. Ermenistan ile temaslar sürüyor. Ekim ayında Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, Başbakan Nikol Paşinyan ile aynı masada görüntü vermişti.
En sürpriz gelişme Erdoğan'ın, 2022 Dünya Kupası açılışı için gittiği Katar'da yaşandı. Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah es-Sisi ile tokalaşan Erdoğan, mevkidaşı ile 45 dakika görüştü. Şimdi ise Suriye ile diyalog zemini aranıyor.
Konya'da katıldığı programda Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Mısır ile bu iş yoluna girdiyse aynı şekilde Suriye ile de bu iş yoluna girebilir" diyerek ilişkileri ilerletmekteki niyetini beyan etti. Geçtiğimiz haftalarda da "vakti geldiğinde" Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad ile görüşebileceğini, seçimlerden sonra ilişkilerde "sil baştan" yapılabileceğini söylemişti.
Peki Türkiye'nin politika değişikliğinin nedenleri neler? DW Türkçe'ye konuşan uzmanlara göre, normalleşme ihtiyacını daha güçlü hisseden taraf Türkiye.
Seçim yatırımı mı?
Londra merkezli düşünce kuruluşu Chatham House'dan akademisyen Galip Dalay'a göre Türkiye, Suriye'nin kuzeyindeki hedeflerine ulaşabilmek için Şam ile diyaloğa açık olduğunu göstererek Rusya'yı ikna etmek istiyor.
Erdoğan'ın dış politika kararları alırken iç siyaseti öncelediği görüşündeki Dr. Hamidreza Azizi ise "Türkiye'nin Suudi Arabistan ve BAE gibi zengin Körfez ülkeleriyle yakınlaştığını gördük. Burada öncelik aslında iç politika. Bu ülkelerden yatırım çekmek istiyor ki seçimleri kazanmak için bu kaynağa ihtiyaç var" dedi.
Mısır ve Suriye konusunda da kararların yine seçim odaklı verildiği yorumunu yapan Berlin merkezli Bilim ve Politika Vakfı (SWP) araştırmacısı Azizi şöyle konuştu:
"Mültecilerin varlığı Türkiye'de önemli bir iç politika tartışması haline geldi. Seçimlere doğru bu konu giderek ısınıyor ve farklı siyasi partiler farklı fikirlerle ortaya çıkıyor. Esad ile bir tür anlaşmaya varmak ve mültecileri geri göndermek politik gereklilik halini aldı. Bence mülteci kartını oynamak için seçimler öncesi Suriye'yle ilgili mesajlar veriyor."
Sisi ve Esad ne bekliyor?
Uzmanlar normalleşme isteğini daha yüksek sesle dile getiren tarafın Türkiye olduğuna dikkat çekiyor. Peki Mısır ve Suriye'nin Ankara ile yakınlaşmaktaki çıkarları ne?
Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi'nden (CSIS) araştırmacı Natasha Hall, "Mısır, kendi doğal gazı için pazar arıyor, ayrıca rejim karşıtlarının susturulmasını istiyor" dedi. Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el Sisi muhaliflerinin İstanbul'daki televizyon stüdyoları bu yılın ilk aylarında kapatılmıştı.
Esad için ise öncelik savaş ve yaptırımların etkisiyle çöken ekonomisi canlandırmak ve siyasi geleceğini garanti altına almak için mümkün olduğunca çok tanınmaya sahip olmak.
Washington merkezli Brookings Enstitüsü'nden araştırmacı Reva Dhingra, "Devam eden savaş, yolsuzluk, korona salgını, yüksek enflasyon ve kur krizi yüzünden Suriye, ekonomik açıdan Türkiye ile ilişkilerini normalleştirmek isteyecektir" dedi.
"Rejim, Türkiye'nin muhalifleri desteklemesini engellemek istiyor" diyen Dalay ise "Suriyeli muhalifler bir süredir Esad karşıtlığıyla değil, Ankara'nın önceliklerine göre hareket ediyor. Esad normalleşmeyle meşruiyet kazanmak istiyor. Nitekim rejimin hem bölgesel hem de uluslararası alanda normalleşme ve meşruiyet kazanma arayışı var. Ankara ile normalleşme bu arayışa hizmet eder" yorumunu yaptı.
Azizi de "Türkiye ile yakınlaşmak Esad rejimi için önemli bir güvenlik endişesinin ortadan kalkması demek. Esad için Türkiye, isyancıların en önemli destekçisi. Normalleşme halinde bu durumun değişmesini ve ülkenin kalanında kontrolü sağlayabilmeyi umuyor" dedi.
Zorluklar neler?
Mısır ve Suriye ile normalleşmenin BAE, Suudi Arabistan ya da İsrail'le olduğu kadar kolay ve hızlı olmayacağı konusunda hemen herkes hemfikir.
Beşar Esad'ın basın danışmanı Buthaina Shaaban, yerel medyaya verdiği demeçte, Ankara'dan gelen açıklamalara ihtiyatla yaklaştıklarını kaydetti. Shaaban, "Belki seçim sebebiyle ya da başka ülkeler veya partilere baskı yapmak için bu açıklamaları yapıyorlar. Kendi gündemleri var" dedi.
Avrupa Dış İlişkiler Konseyi'nin (ECFR) Ortadoğu ve Kuzey Afrika Program Direktörü Julien Barnes-Dacey, yaklaşık on yıldır devam eden düşmanlıkların ardından hem Kahire hem Şam'ın Ankara'nın değişen söylemine dikkatle yaklaştığını belirtti. Barnes-Dacey, "Taraflar daha sık diyaloğa girmeye başlasa bile bu hızlı bir ilerleme ve nihayetinde normalleşme yaşanacağı anlamına gelmiyor. Esad, muhtemelen Türk ordusunun geri çekilmesini ve Ankara'nın Suriye'nin egemenliğini kabul ettiğini görmek isteyecektir" diye konuştu.
"Suriye'nin kuzey toprakları Türkiye'nin kontrolünde. Bu, Esad'ın bir normalleşmeye şüpheyle yaklaşmasına neden oluyor" diyen Azizi de "Gerçek bir normalleşme için Türk güçlerinin kuzey topraklarından çekilmesini ve buralarda kontrolü rejime devretmesini bekliyorlar" dedi. Böyle bir şeyin yakın gelecekte yaşanmasını beklemediğini vurgulayan Azizi, "Belki üst düzey toplantılar olabilir hatta Erdoğan ve Esad bile görüşebilir ancak bu, işlerin gerçekten normalleşeceği anlamına gelmiyor" yorumunu yaptı.
Suriye'ye operasyonu etkiler mi?
Türkiye'nin Suriye'de rejim karşıtı silahlı muhaliflere desteği ve devam eden operasyonlarına dikkat çeken Dhingra ise "Yeni bir kara harekatı yapılacağı yönündeki son açıklamalar ve süren hava saldırıları yüzünden durum oldukça gergin. Kısa vadede normalleşme için diplomatik çabalar bu atmosferin gölgesi altında kalacaktır" ifadelerini kullandı.
Suriye İnsan Hakları Gözlemevi'ne göre, İstiklal Caddesi'ndeki bombalı eylem sonrası başlayan Pençe-Kilit operasyonu sırasında şu ana kadar en az 23 rejim askeri öldü.
Dalay'a göre Türkiye, Suriye topraklarına yönelik operasyonları ile rejimle normalleşme söylemini çelişkili görmüyor. "Ankara, YPG'ye yönelik operasyonları ile Suriye'de resmen adı konmamış olsa da Kürtlerin merkezinde olduğu otonom yönetimin zayıflatılmasının rejimin de hoşuna gideceğini düşünüyor" dedi. Bu görüşe katılan Barnes-Dacey da nihayetinde Ankara ve Şam'ın Kürt ayrılıkçılarla mücadele gibi ortak bir zeminde buluşabileceğini kaydetti.
Libya faktörü
Mısır'la ilişkilerde ise öne çıkan kriz başlığı Libya. Ankara ve Kahire, Libya'da rakip güçleri destekliyor.
Galip Dalay, "Türkiye ile Mısır, Etiyopya ve Libya'da karşı kamptalar. BAE ile olduğu kadar hızlı olmayacaktır normalleşme. Şu anda asıl mesele Libya. Bizim için Suriye ne ise Mısır için de Libya o" dedi.
Chatham House'dan Tim Eaton'a göre, Türkiye'nin sahada "Kazanan ve kaybedeni belirleme kapasitesine sahip güçleri" mevcut. Ayrıca Trablus yönetimi üzerinde güçlü siyasi ve ekonomik etkisi var. "Türkiye son aylarda Trablus'un rakibi doğudaki yönetimle de yakınlaşma arayışına girdi" diyen Eaton'a göre Yunanistan'ın Libya'da Ankara ile rekabet için çok az seçeneği var.
2014'te ülkenin doğusu ve batısındaki savaşçı gruplar arasında bölünen Libya'yı yıllardır, Trablus ve Tobruk merkezli iki ayrı yönetim idare ediyor. Tobruk merkezli Fethi Başağa yönetimi ve Türkiye'nin desteklediği Trablus merkezli Abdulhamid Dibeybe hükümeti birbirlerini meşru olmamakla suçluyor.
Dış politikaya Yunanistan ayarı
Peş peşe gelen normalleşme açıklamaları, dış politikaya "Yunanistan ayarı" verildiği yorumlarına da neden oluyor. Özellikle Mısır'la bir yakınlaşma Yunanistan'ı güç durumda bırakabilir.
Dalay'a göre Ankara, Kahire'yle normalleşme için attığı adımlarla Mısır, İsrail ve BAE ile Yunanistan'ın arasına mesafe koymak istiyor. "Temelde Doğu Akdeniz'de yaşadığı çok aktörlü sorunu bir Yunanistan sorunu haline dönüştürmek istiyor. Önceden bu Türkiye'ye karşı Mısır, BAE, İsrail, Fransa ve Suudi Arabistan'ın olduğu bir krizdi. Şimdi en azından bu ülkeleri daha nötr kalmaya, Yunanistan'la ikili krizinde taraf olmamaya ikna etmek istiyor."
Erdoğan Konya'daki konuşmasında, "Akdeniz'de bizim bu gücü başkalarına kaptırmamamız gerekir. Yunanistan'ın buralara ulaşması, bu olacak iş değil" ifadelerini kullanmıştı.
Halihazırda Kahire ve Atina arasında çok yakın bir işbirliği söz konusu.
"Türkiye'nin Libya'daki çıkarlarından vazgeçmesi olası değil" diyen Hall, Ankara'nın daha önce Mısır ve Yunanistan tarafından oluşturulan doğal gaz işbirliğinden dışlandığını hatırlatarak yeni durumda avantaj elde etmeye çalışabileceğini kaydetti. Azizi de "Türkiye ile stabil bir ilişki Mısır'ın da çıkarına. Eğer Libya konusunda ortak bir yol haritası belirlenebilirse bu Mısır'ın da çıkarına olacaktır" görüşünü dile getirdi.