‘Helmen Vol Verhalen’ toont de impact van een vredesmissie in kunstwerken

Reportage

De tentoonstelling Helmen Vol Verhalen trapte vlak voor de zomer af op beveiligd militair terrein tussen Arnhem en Het Nationale Park de Hoge Veluwe. In een stalen hangar op Vliegbasis Deelen werden de helikopters één dag verruild voor schilderijen, foto’s, sculpturen, wandkleden en installaties. Aan de hoge buitenmuren van de basis hingen uitvergrote advertenties; militairen met camouflageverf op het gezicht begroetten de medewerkers. Maar de Top Gun-sfeer op de foto’s van defensie was binnen niet aanwezig. In de loods bewogen de deels in uniform gehulde militairen zich ingetogen – tussen de ietwat luidruchtigere kunstenaars – door de expositie waaraan ze hadden meegewerkt.

De tentoonstelling Helmen Vol Verhalen maakt deel uit van een project waarin jonge en ervaren veteranen aan beeldend kunstenaars worden gekoppeld. Na de opening op de vliegbasis verhuisde de tentoonstelling naar het Memory Museum te Nijverdal. Het plan is om met de expositie door alle Nederlandse provincies te reizen.

Initiatiefnemer en coördinator is marine-veteraan Amy van Son. „Ik heb het project in het begin maar militaristisch aangepakt”, vertelt ze. „Ik ben uitgegaan van een buddysysteem waarbij je op elkaar moet letten, gelijk aan wat we in het leger kennen. Kunstenaars gingen ‘mee op missie’: in een veilige omgeving vertelden veteranen over hun uitzending, en daar gingen de kunstenaars dan mee aan de slag. Soms zaten ze bij de eerste kennismaking meteen al drie tot vier uur samen.”

De eerste lichting van het project leverde tweeëntwintig sterk uiteenlopende beeldende werken op. De veteranen staan in zwart-wit portretfoto’s samen met de kunstenaars afgebeeld boven aangrijpende verhaalfragmenten die ze deelden, en geven daarmee een indringende en unieke inkijk in de ervaringen van militairen op missies.

Met het project wil Van Son de impact van missies op militairen zichtbaar maken op een manier die voor burgers begrijpelijk is. „Srebrenica is 25 jaar geleden, pas nu wordt er erkend wat er gebeurd is. Het zou mooi zijn als we daarvan leren. Ondertussen heeft Nederland veertig jaar bijgedragen aan verschillende VN-vredesmissies. Dat de behoefte leeft om de weerslag daarvan op militairen te laten zien, blijkt al uit de vijfenzeventig aanmeldingen van veteranen die al snel na de open call binnen kwamen.”

Van Son vertelt dat ze de oproep zo breed mogelijk heeft uitgezet: „De landmacht, de luchtmacht, de marine, de marechaussee en het thuisfront doen mee aan het project. Ik heb ook naar verschillende functies gekeken. Een kok die in Kamp Holland in een pannetje doperwten staat te roeren en raketten hoort overvliegen, kan net zo geraakt zijn door een uitzending als een infanterist.”

In de begeleidende teksten naast de kunstwerken volgen indringende flarden tekst van de deelnemende militairen elkaar op. Zoals bij het schilderij We lost one van Mieke van Zundert. Een lege stoel staat uitgelicht op het verder sober gekleurde doek; in olieverf legde ze de eerste maaltijd na het verlies van een soldaat vast. Erik Kuiper, dienstplichtig soldaat Koninklijke Landmacht, verloor tijdens de eerste VN-missie van Nederland in Libanon een kameraad uit eigen post. Hij schrijft:

„(…)kreeg je zo’n formulier onder je neus. Het moest een keuze zijn. Maar of het nou zo slim was om een stel 19-jarigen daar naartoe te sturen… Dat weet ik niet.”

Of bij een vijfluik van kunstenaar Sjaak Kooij, waarin hij het thema vaderschap laat zien en de impact van geweld op kinderen in een woestijnlandschap. Het beeld van een scherf in een opengesperde hand is gebaseerd op een herinnering van Kaweh Madad, adjudant en onderofficier van de Koninklijke Landmacht, aan kinderen in Afghanistan die achteloos speelden met rondslingerende vlinderbommen. Madad diende als tolk in Afghanistan en schrijft:

„Op mijn twaalfde vluchtte ik met mijn ouders en zusje van Iran naar Nederland. Met deze achtergrond lijkt het misschien gek dat je mee wilt op militaire missie.”

Het is een van de weinige werken waarin de impact van een missie op de lokale bevolking naar voren komt.

Legermaterialen zoals munitiekisten, helmen, prikkeldraad en een zwaard zijn in verschillende sculptures verwerkt en vallen onder het heldere zaallicht bij de museumopstelling in Nijverdal meer op. Aan een wand hangen verschillende vale T-shirts die werden gedragen tijdens de missies en vaak ook door de militairen zelf werden ontworpen. Op een paar shirts wordt geweld met bravoure uitgedragen. Zo staat op een van de shirts een teddybeer met een precisiegeweer naast een schedel met een ingeslagen kogel met daarnaast de tekst: „Long distance brain surgery”. Een ander shirt draagt de ontnuchterende tekst: „Wat doe ik hier eigenlijk?”

Van Son: „Er wordt te makkelijk gedacht: ‘Je hebt ervoor getekend, om mensen dood te schieten.’ Dat is natuurlijk niet zo. En de gedachten van militairen veranderen ook. Over Afghanistan maakten mensen in gedachten een eigen construct dat nu na de terugtrekking weer moet veranderen.”

Ze vervolgt: „Stel je bent theoretisch opgeleid en je wil iets goeds doen voor de wereld, dan ga je misschien bij een ngo zoals Artsen zonder grenzen werken. Als je meer praktisch bent aangelegd, kom je sneller in het leger terecht. Als je eenmaal uitgezonden bent, dan steunen militairen elkaar, niet voor de politiek maar omdat degene met wie je werkt familie wordt.”

In de hangar op vliegbasis Deelen vertelde veteraan Edwin de Wolf, leidinggevende bij een Militair Revalidatiecentrum, dat het beroep militair een wezenlijk deel van hem uitmaakt. „Het is niet zomaar een vak. Ook als je het pak uittrekt, blijf je militair en blijft je hart groen.”

De Wolf vertelde in het atelier van kunstenaar Anook Cléonne het verhaal over zijn uitzending naar Bosnië, waar hij zijn linkerbeen verloor toen hij op een bermbom stapte. Cléonne: „Ik dacht eerst: de wereld van defensie en de wereld van kunst kunnen niet verder uit elkaar liggen. Maar het gaat juist om dingen zichtbaar maken. Hoe laat je zien wat er met iemand gebeurt nadat de grond onder zijn voeten vandaan is geslagen, en hoe hij daarna verder gaat? Hoe verbeeld je en maak je invoelbaar waar iemand geen woorden voor heeft? Kunst is daarbij zo’n mooi middel.”

De Wolf vertelt dat er met de onthulling van Cléonnes kunstwerk De kaart is niet het terrein veel op hem afkwam. „Je slaapt een paar nachten niet. Maar nee, in het proces ernaartoe kende ik geen schaamte. En uiteindelijk wist een wildvreemde beelden uit mijn verhaal te halen.”