Kunnen ontstekingsremmers helpen om depressieve patiënten te behandelen? Die vraag is de inzet van een ambitieus onderzoek dat vandaag begint. INSTA-MD is een samenwerking van vier universiteiten en het Universitair Psychiatrisch Centrum Duffel. "Depressieve patiënten met verhoogde ontstekingswaarden reageren vaak niet op antidepressiva. We onderzoeken of ontstekingsremmers in dat geval soelaas bieden."
Meer dan een miljoen Belgen slikken antidepressiva. Belgen behoren daarmee tot de grootste gebruikers ter wereld. Slechts zes landen scoren hoger.
Antidepressiva kunnen een verschil maken, zeker bij ernstige depressies. Soms zijn ze letterlijk levensreddend.
Helaas werken ze niet altijd. Meer dan de helft van de patiënten reageert onvoldoende na twee behandelingen met antidepressiva. Er bestaan alternatieven, zoals psychotherapie, maar dat is niet altijd een optie. De wachtlijsten zijn bovendien lang, de terugbetaling is beperkt.
De zoektocht naar alternatieven
Wetenschappers zoeken daarom naar alternatieve behandelingen voor depressie, die je al bij de huisarts kan krijgen.
Ontstekingsremmers zijn een van de mogelijke alternatieven. Verrassend effectief bij een deel van de depressieve patiënten, zo blijkt uit een tiental recente studies. Het gaat echter vooral om kleinere studies, met een beperkt aantal patiënten. De wetenschappelijke basis is nog te dunnetjes om ontstekingsremmers nu al voor te schrijven voor de behandeling van depressie.
Belgische en Nederlandse wetenschappers willen daar verandering in brengen, met een ambitieus onderzoeksproject, INSTA-MD. De komende jaren onderzoeken ze voor wie ontstekingsremmers een meerwaarde bieden, en welk product het beste werkt.
De Universiteit Antwerpen trekt het project, samen met de KU Leuven, de Vrije Universiteit Brussel en het UMC Amsterdam. Ook het Universitair Psychiatrisch Centrum Duffel werkt eraan mee. Het onderzoek krijgt 1,2 miljoen euro steun van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO).
Voor sommige depressieve patiënten zijn ontstekingsremmers verrassend effectief.
Appelen en peren
De eerste stap is het rekruteren van 240 proefpersonen. Alle kandidaten ondergaan eerst een bloedafname, waarbij vooral wordt gekeken naar tekenen van ontsteking. Na dat bloedonderzoek worden twee groepen samengesteld: 120 patiënten met en 120 patiënten zonder verhoogde ontstekingswaarden.
"Dat onderscheid is belangrijk", zegt professor Manuel Morrens (UA), academisch diensthoofd in het UPC Duffel. Het. "We vermoeden door eerder onderzoek dat alleen mensen met verhoogde ontstekingswaarden goed reageren op een behandeling met ontstekingsremmers. Ze werken zeker niet bij alle depressieve patiënten."
En net daar wringt volgens Morrens het schoentje. Depressieve patiënten worden nog al te vaak op een grote hoop gegooid, alsof elke depressie identiek is. Dat klopt niet. Bij sommige mensen spelen psychologische factoren een belangrijke rol, bij anderen staan biologische factoren meer op de voorgrond. Bij de meeste patiënten is het een combinatie van beide.
Als je uiteenlopende gevallen op één hoop gooit, dan vergelijk je appelen met peren
Ontsteking lijkt bij ongeveer een derde van de depressies een drijvende kracht te zijn, maar zeker niet bij iedereen. De ene depressie is de andere niet.
"Dat wordt vaak vergeten", zegt Morrens. "Als je uiteenlopende gevallen op één hoop gooit, dan vergelijk je appelen met peren. Wij focussen daarom op een specifiek subtype van depressie: mensen met verhoogde ontstekingswaarden in het bloed."
Depressie en ontstekingen gaan vaak samen.
Ontsteking loert om elke hoek
Depressie-met-ontsteking komt verrassend vaak voor. Onderzoek wijst uit dat 25 tot 30 procent van de depressieve patiënten verhoogde ontstekingswaarden heeft. Alleen al in Vlaanderen gaat het om meer dan 100.000 mensen.
Je hoeft overigens geen wondje of een verstuikte voet te hebben om chronisch verhoogde ontstekingswaarden te hebben. "Chronische ontsteking kan op veel manieren ontstaan", zegt Livia De Picker, psychiater (UPC Duffel) en postdoctoraal onderzoeker (UA). "Genetische factoren spelen zeker een rol. Ook infecties in de baarmoeder of tijdens de prille kinderjaren kunnen het immuunsysteem ontregelen."
Daarnaast zijn er nog heel wat andere factoren die ontsteking in de hand werken: trauma, eenzaamheid, stress, slaapproblemen, overgewicht, roken, blootstelling aan fijnstof, .... Ontstekingsbronnen loeren om elke hoek, zo lijkt het wel. En, niet onbelangrijk: maatschappelijke oorzaken van ontsteking kun je uiteraard niet enkel oplossen door mensen een tijdje ontstekingsremmers te geven.
Soms is de oorzaak van een ontsteking verrassend banaal. "Tandvleesontsteking zou mijn eerste verdachte zijn als ik depressief word", schrijft neurowetenschapper en depressie-expert Edward Bullmore in zijn boek "Het ontstoken brein". Het gevaar zit soms in een klein hoekje, al zal natuurlijk niet elke infectie een depressie uitlokken.
"Toch is elke bron van ontsteking relevant", zegt De Picker. "Er is duidelijk een oorzakelijk verband tussen ontregeling van het immuunsysteem en depressie. Daar bestaat geen twijfel meer over."
Als praten en pillen niet werken
Wat ook vaststaat: depressieve patiënten met verhoogde ontstekingswaarden reageren gemiddeld minder goed op een behandeling met klassieke antidepressiva en op psychotherapie. Praten met een therapeut heeft dan ook weinig zin als ontsteking aan de basis ligt van je probleem. Je kunt dan beter de bron van de ontsteking aanpakken.
Het goede nieuws: patiënten met verhoogde ontstekingswaarden lijken wel goed te reageren op een behandeling met ontstekingsremmers.
"Voor dit onderzoek gebruiken we twee ontstekingsremmers", zegt Manuel Morrens. "Een eerste groep patiënten krijgt celecoxib, een ontstekingsremmend middel van dezelfde familie als ibuprofen. Een andere groep krijgt minocycline, een antibioticum dat goed werkt tegen ontstekingen. Een derde groep krijgt een placebo, zonder werkzaam bestanddeel."
De wetenschappers hopen zo te weten te komen welk middel het effectiefst is, celecoxib of minocycline. "Dat weten we op dit moment nog niet", zegt Morrens. "We weten wel dat niet alle verschillende ontstekingsremmers even goed werken voor het behandelen van depressie. Er zijn zelfs enkele onderzoeken met aspirine, maar dat blijkt niet zo effectief."
Deze ontstekingsremmers worden gebruikt in psychiatrisch onderzoek.
Een nieuwe aanpak
Op de resultaten van de INSTA-MD-studie is het nog drie à vier jaar wachten. De onderzoekers willen tegen dan ook aanbevelingen uitwerken voor het gebruik van ontstekingsremmers voor de behandeling van depressie. Die zullen ze verspreiden onder onderzoekers, clinici, verzorgers en patiënten.
Voor patiënten is het dus nog even wachten. Huisartsen kijken op dit moment nog niet naar ontstekingswaarden voor ze een behandeling met antidepressiva voorschrijven. Dat zal binnenkort ook niet veranderen.
"Hoe sneller dat verandert, hoe liever", zegt Livia De Picker. "Ik denk niet dat we nog veel langer moeten wachten. Bij elke nieuwe studie die verschijnt, denk ik: zal dit eindelijk de studie zijn die ons ervan overtuigt ontstekingswaarden te meten voor we antidepressiva voorschrijven?"