Welke toekomst gaat het Verenigd Koninkrijk met koning Charles tegemoet? "Het grootste struikelblok? Zijn temperament"

De nalatenschap van Queen Elizabeth is niet min. Zeventig jaar stond ze aan het hoofd van het Verenigd Koninkrijk (en op de dag van haar overlijden 14 andere landen). Ze heeft meer dan wie ooit haar stempel kunnen drukken op de Britse monarchie.

Maar het Verenigd Koninkrijk verkeert ook in woelige tijden. Het zweet de gevolgen van de Brexit en de coronapandemie uit en wordt net als zovele andere landen geconfronteerd met de economische gevolgen van de oorlog in Oekraïne. Liz Truss is de derde premier in evenveel jaren en door de Brexit dreigt het weer te rommelen in Noord-Ierland en droomt de Schotse regering opnieuw van een onafhankelijkheidsreferendum.

Het Verenigd Koninkrijk begint dan ook steeds meer op een verdeeld koninkrijk te lijken. Elizabeth was vaak de verbindende factor. Kan Charles eenzelfde rol spelen?

Het Verenigd Koninkrijk is een constitutionele monarchie of parlementaire democratie. De koning heeft dus weinig macht en moet politiek neutraal blijven.

Toch ziet VRT NWS-journalist Flip Feyten, kenner van het Verenigd Koninkrijk en de Britse monarchie, net door die neutraliteit een kans voor een instituut als de monarchie in een gepolariseerde wereld. "Ze kunnen een unieke rol spelen om heel rustig boven steeds verder uit elkaar groeiende partijen te staan. Daar zitten kansen in, omdat je in een steeds meer polariserende wereld iemand nodig zal hebben om de boel bijeen te houden."

Feyten gelooft ook dat Charles de kwaliteiten heeft om net als zijn moeder die verbindende rol te spelen. "Hij zal het op zijn eigen manier doen, niet zoals zijn moeder, maar hij heeft zijn hele leven als prins ook gebruikgemaakt van wat hij convening power noemt. Als je een uitnodiging kreeg van de prins van Wales, dan zei je geen neen. En daardoor kon hij mensen bijeenbrengen die aan hetzelfde werkten, maar naast elkaar heen. Die convening power heeft hij nu ook en van een nog veel grotere orde. Het is een soort ondefinieerbare invloed om dingen ten goede te keren."

Toch zal het niet van een leien dakje gaan, vermoedt Lieven Buysse, professor Engelse taalkunde (KU Leuven) en kenner van het Verenigd Koninkrijk. "Charles zal er moeite voor moeten doen, om die verbindende rol te spelen. Bij Elizabeth is dat wat van zelf gekomen omdat zij een constante was. Charles is helemaal nieuw, mensen hebben niet die emotionele band met hem, zien hem niet noodzakelijk als het symbool van het land. En dat is net wat je nodig hebt om de verenigende factor te kunnen zijn."

Volgens Buysse zal Charles zich "heel terughoudend" moeten opstellen en vooral moeten inzetten op "aanwezigheid in alle delen van het land". "Eigenlijk vormt die terughoudendheid nu al een probleem voor hem: hij heeft zich als prins vrijer kunnen bewegen dan als koning, maar eigenlijk was dat als troonopvolger ook niet echt de bedoeling. Een troonopvolger moet zich ook terughoudend opstellen. Dus nu gaat er altijd wel ergens een vermoeden zijn dat hij zich toch zal willen mengen."

Het grootste struikelblok voor de nieuwe koning? "Zijn temperament", zegt Feyten. "Hij zal zo kleurloos en saai moeten worden als zijn moeder. Hij weet dat en hij heeft dat ook gezegd. Maar de vraag is of hij dat kan. Hij zit anders ineen dan zijn moeder. Zij was van kinds af aan opgetrokken uit plichtsbesef. Charles is meer... een idealist, een zendeling", lacht Feyten.

Dat temperament liet Charles onlangs nog zien tijdens het "incident met de pen": voor het oog van de camera's maakte hij zich druk over een lekkende pen en rondslingerende inktpotten en nam hij niet zo koninklijke woorden in de mond. Geïsoleerd akkefietje of exemplarisch voor wat we van de nieuwe koning mogen verwachten? "Het is vooral exemplarisch voor het feit dat hij verschrikkelijk verwend is en het gewoon is om op zijn kleinste wenken bediend te worden", zegt Feyten. "Maar ik denk dat hij er wel uit geleerd heeft en beseft dat hij dat niet meer in het openbaar zal kunnen doen."

Het Britse Rijk, the British Empire waar sommige Britse politici nostalgisch aan terugdenken, is al lang niet meer wat het geweest is. Maar ook het Verenigd Koninkrijk zelf begint steeds meer barstjes te vertonen. De Brexit wakkerde het Schotse onafhankelijkheidsstreven weer aan en verhoogde de druk op de Noord-Ierlandse ketel. Kan Charles als koning voorkomen dat zijn koninkrijk uiteenvalt?

Zijn moeder pakte het in 2014, tijdens het onafhankelijkheidsreferendum in Schotland, op haar heel eigen manier aan. Gevraagd naar wat ze van het referendum vond, antwoordde ze: "Ik hoop dat de mensen zeer goed zullen nadenken." "Wat zij toen zei, is ook het verste dat Charles zal kunnen gaan", meent Feyten. "Of hij de afscheiding van Schotland zal kunnen tegenhouden, dat weet ik niet. Maar ik denk wel dat het door het medeleven met de koninklijke familie na de dood van de Queen wat vertraagd zal worden."

Zowel Feyten als Buysse wijst er overigens op dat er in 2014 onder de Schotse separatisten een duidelijke beweging was die dan wel onafhankelijk wilde zijn, maar de Queen wel als staatshoofd wilde behouden. Zoals in Canada of Australië bijvoorbeeld. "De Schotten hebben ook geen traditie van presidenten en republieken, ze hebben altijd een monarchie gehad", zegt Buysse.

"Die beweging in 2014 hing wel vast aan de persoon van de Queen", merkt Feyten op. De vraag is of dat bij een eventueel nieuw referendum onder Charles ook zo zal zijn. "In die zin is het niet onbelangrijk hoe Charles zich in de eerste jaren zal gedragen", meent Buysse.

Niet alleen Schotland dreigt zich af te scheiden, ook Noord-Ierland lijkt niet voor eeuwig en altijd een deel van het Verenigd Koninkrijk te zullen blijven. Uiteraard bedreigt de Brexit die band, maar Feyten en Buysse wijzen ook op de demografische evolutie. Waar in het verleden de unionisten de meerderheid vormden (zij die bij het Verenigd Koninkrijk willen blijven), worden er nu meer kinderen geboren bij de Noord-Ierse katholieken en neemt ook de migratie vanuit Ierland toe.

"Ik kan er geen termijn op plakken, maar ik zie Noord-Ierland zeker afscheiden. Zal het 10, 20 of 30 jaar zijn, dat weet ik niet. Maar op den duur zullen er gewoon meer Noord-Ierse katholieken zijn", zegt Feyten. "En Sinn Fein is nu al de grootste partij (een Noord-Ierse republikeinse partij die pleit voor de hereniging van Ierland en Noord-Ierland, red.)."

"Het is dan belangrijk dat de monarch zich niet alleen terughoudend, maar ook open opstelt", zegt Buysse. "Dat is iets wat Elizabeth altijd goed gedaan heeft, door letterlijk de hand uit te steken naar mensen die ooit gezworen vijanden waren van het VK en dus ook van de monarchie als symbool van dat land. Zij heeft er daardoor op zijn minst voor gezorgd dat de zaken niet verder opgehitst raakten. Als Charles eenzelfde gratie aan de dag kan leggen, dan zal hij er niet noodzakelijk voor zorgen dat het vredesproces bevorderd wordt, maar hij zal het op zijn minst ook niet gaan hinderen."

Charles is naast het Verenigd Koninkrijk ook nog staatshoofd van 14 andere landen, die samen met het VK en nog een veertigtal andere landen deel uit maken van het Gemenebest van Naties. Ook hier dreigt de macht en invloed van het Verenigd Koninkrijk met de tijd af te brokkelen, nu de continuïteit door de dood van de Queen doorbroken is.

"Ik zie ook bij de realms (de landen buiten het VK waarvan Charles staatshoofd, red.) een golf ontstaan, zeker bij de kleintjes", zegt Feyten. "Nu de Queen weg is, is er voor hen een barrière weggevallen." Dat zal mogelijk geen grote economische gevolgen hebben voor het Verenigd Koninkrijk, want de kans is groot dat die landen wel in het Gemenebest blijven. Maar het betekent wel prestigeverlies, meent Feyten. "Zeker als een van de groten zou afhaken, Nieuw-Zeeland bijvoorbeeld. Door de Brexit is het soortelijk gewicht van het Verenigd Koninkrijk in de wereld al verminderd."

Op Nieuw-Zeeland na, verwacht Buysse bij de grote landen niet meteen verandering. Hij wijst ook op het verschil tussen landen als Canada en kleinere staten als bijvoorbeeld Barbados, dat eind 2021 een republiek is geworden. "In Canada ging het minder over kolonisatie, maar vooral over nederzettingen van Engelsen. Het grootste deel van de bevolking daar vandaag zijn Engelsen geweest of mensen uit andere delen van Europa. In landen als Barbados gaat het eerder om mensen die gekoloniseerd zijn. Na het einde van het Britse Rijk zijn de meeste kolonialen teruggegaan. Die wonen daar niet meer. En dat is toch wel een wezenlijk verschil in de manier waarop je naar het oude Britse Rijk kijkt. Die kleinere eilandstaten zijn voor een stuk uitgebuit natuurlijk."

Buysse verwacht niet meteen een grote revolutie in die 14 landen, maar denkt dat de "gehechtheid aan de Britse monarchie geleidelijk zal slijten". Kan Charles die evolutie afremmen? "Hij kan tijd proberen te kopen. Hij zal misschien niet voor afstel kunnen zorgen, maar wel voor uitstel", meent Buysse, "gewoon door de banden weer aan te halen". "Als hij zijn populariteit in die landen kan opkrikken, zal die vraag naar onafhankelijkheid misschien voor een stuk weer onderdrukt worden."

En wat met de Britse monarchie zelf? Is die na de dood van Elizabeth nog levensvatbaar op de lange termijn? "Ik denk het wel omdat ze zo ingebed zit in de tradities. Een overstap naar een republiek lijkt mij een hele grote stap, zeker voor de Engelsen. Maar de rol van de monarchie zal veel meer moeten worden zoals nu bij ons en in Nederland. De politieke rol van de Britse monarchie is al klein en zal nog kleiner worden", voorspelt Feyten.

"Het instituut monarchie maakt best wel kans om te overleven", zegt ook Buysse, "maar veel zal afhangen van hoe men zich daarin gedraagt". "De monarchie zorgt voor stabiliteit, er mogen niet al te grote aardschokken gebeuren, maar als ze zich niet aanpast, zal ze verdwijnen."

Elizabeth had dat goed begrepen, zal Charles daar ook in slagen? "Een goede toetssteen zal de manier zijn waarop de kroning wordt aangepakt", zegt Buysse, die drie uitdagingen ziet voor de nieuwe koning. Hij zal ten eerste de gewone Brit meer bij de kroning moeten betrekken, niet alleen de verschillende sociale klassen, maar ook de verschillende etnieën en culturen. "Want het VK is nu een heel andere maatschappij dan in de jaren 50."

Ten tweede zal Charles grotere aandacht moeten hebben voor de 14 andere landen waarvan hij koning is, stelt Buysse. "En ten derde is het ook de vraag in welke mate je het vandaag nog kunt maken om enkel een ceremonie te hebben die volledig vanuit de kerk vertrekt. In welke mate kan dat vandaag vervreemdend werken, aangezien minder en minder mensen zich tot die kerk bekennen?" Via de kroning zou Charles het signaal kunnen geven dat hij een monarch wil zijn voor alle Britten en alle onderdanen, besluit Buysse.

En dan moeten we het uiteraard ook nog even hebben over zijn eigen familie. De beschuldigingen van seksueel misbruik aan het adres van prins Andrew, de broer van Charles, en de exit van Harry en Meghan komen nu als hoofd van de familie op Charles' bord terecht.

Heel grote problemen verwacht Buysse niet meteen. "Eigenlijk heeft zijn moeder al het belangrijkste voor hem gedaan. Elizabeth heeft die problemen meteen geëvacueerd zodat ze geen bedreiging zouden vormen voor het instituut van de monarchie. Andrew, Harry en Meghan zijn bij de familie gebleven, maar wel buiten de koninklijke familie als instituut geplaatst. Dat is eigenlijk een geschenk voor Charles. Hij hoeft zich daar eigenlijk niet meer over uit te laten."

Tenzij er nieuwe onthullingen naar boven zouden komen natuurlijk. "We kunnen dan enkel maar hopen dat hij dat op een kordate manier zal aanpakken, zoals zijn moeder gedaan heeft. Heel daadkrachtig en tegelijkertijd warmhartig."

Prins Andrew zijn rol lijkt hoe dan ook definitief uitgespeeld. "Ik denk dat Charles en William daarvoor gaan zorgen. Andrew zal zelf de grenzen wel proberen op te zoeken, maar ik denk dat het over and out is", zegt Feyten. Bij Harry heeft Charles al in zijn eerste toespraak een poging gedaan om de plooien glad te strijken, geeft Feyten aan. "Hij weet ook wel dat zo'n familieruzie slecht afstraalt op zijn koningschap. Maar de bom zit er nog aan te komen: het boek van Harry. Dat zal nog een hele grote hobbel zijn om te nemen. Charles heeft er in elk geval alle belang bij om het beeld van de grote verzoenende figuur te spelen. Dat deed de Queen ook."

"En stel dat familiale toenadering ook aanleiding zou geven tot pogingen om Harry en Meghan weer bij activiteiten te betrekken, dan denk ik dat dat daar veeleer positief naar gekeken zal worden", voegt Buysse eraan toe. "Dat zou dan weer een mooi verhaal zijn, een onderdeel van het sprookje."

Een laatste vraag: zal Charles ooit troonsafstand doen? "Neen", zegt Feyten stellig. "Dat zou mij ten zeerste verbazen. Tenzij hij een heel grote stommiteit zou begaan. Maar hij zal nooit vanwege zijn leeftijd of ziekte aftreden. Dat denk ik niet."

Buysse: "Moeilijk te voorspellen omdat je dat in de context moet bekijken. Stel dat hij ook 95 kan worden, dan zal hij zijn opvolger ook wat meer werk laten doen. En dan hoeft het ook niet zo'n probleem te zijn dat hij op de troon blijft zitten."

Charles verwees er in zijn eerste toespraak zelf al naar. "Ik vernieuw vandaag mijn moeders belofte van levenslange dienstbaarheid", klonk het, een teken dat hij niet van plan is om de fakkel snel door te geven. "Ik denk dat hij wel zijn stempel zal willen drukken, hij is nog maar pas koning. Hij heeft zo lang in de wachtkamer gezeten", zegt Buysse. "Als hij maar 5 jaar koning zou zijn, dan zou hij echt een voetnoot in de geschiedenis zijn. Dus ik verwacht dat hij doorgaat, hij heeft eindelijk de job van zijn leven gevonden."