30 տարի առաջ
1980-ականների վերջ՝ 90-ականների սկիզբ։ Հայկական «գարուն» (այսօրվա բառերով)։ Խորհրդային Միության վերջին տարիներին կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտները գրաված ռուսաց լեզվի ու սնկի պես բազմացած ռուսական դպրոցների հետագա անսանձ տարածումը կանխելու համար հայտնվում են լեզվական դաշտը կարգավորող օրենքի մի շարք նախագծեր եւ ներկայացվում խորհրդարանի քննարկմանը։ Կար մոտ 10 էջանոց, ինչպես թվում էր՝ շատ սեղմ, հիմնական հարցերը կարգավորող մի նախագիծ։ Կար մի ծավալուն՝ «Լեզվական օրենսգիրք»՝ շուրջ 40 էջ ծավալով, ուր դիտարկված էին կարգավորում պահանջող բոլոր հնարավոր դեպքերը։ Բայց 1993 թվականին հաստատվեց հազիվ մի 2-3 էջանոց տարբերակ, ուր չէին շոշափված բազմաթիվ կարեւոր հարցեր։ Այնուամենայնիվ, դա էլ նվաճում էր այն ապազգային մթնոլորտում, որն իշխում էր նորանկախ հայոց երկրում։ Բացի այդ, ստեղված էր Լեզվի տեսչություն, եւ հույս կար, որ աստիճանաբար հնարավոր կլինի կարգավորել լեզվական դաշտը։ Սակայն տարեց տարի այդ տեսչության կարգավիճակը եւ հեղինակությունը նվազում էր, եւ փաստորեն ոչ մի լուրջ խնդիր այդ ատյանը չէր լուծում։
Հետո եկավ 2012 թվականը, եւ սկսվեց ռեւանշը․ արդեն իսկ կիսատ-պռատ այդ օրենքի մեջ փոփոխություններ մտցվեցին, թույլատրելու համար օտարալեզու դպրոցների վերաբացում (որոնք այդ պահին առանց այդ էլ գործում էին «ընդհատակյա» կարգավիճակներով), իսկ դրա դեմ պայքարող «Մենք դեմ ենք օտարալեզու դպրոցների վերաբացմանը» ինքնաբուխ շարժումը գրեթե ոչնչի չհասավ։
Ու վերջապես եղավ հանգուցալուծումը․ «Լեզվի տեսչությունը» վերացվեց, եւ դրա փոխարեն հայ ազգին (ինչպես շանը՝ ոսկոր) շպրտվեց «Լեզվի կոմիտե» կոչված ձեւական փոխարինիչը․․․
Այսօր
Վերջերս, հետեւելով այստեղ պատկերված գովազդի տվյալներին, զանգեցի մի ռուսաստանյան ընկերություն, եւ դրա աշխատողը, ինձ հայտարարեց, որ ես պիտի խոսեմ ի՛ր լեզվով, այն է՝ ռուսերեն։ Ես շարունակեցի խոսել իր հետ հայերեն․ նա համառորեն պատասխանում էր ռուսերեն․․․
Արդյո՞ք դա Հայաստանի օրենսդրության խախտում է։ Կարո՞ղ ենք մենք պաշտպանել մեր մայրենի եւ պետական համարվող լեզվի իրավունքները, վկայակոչելով «Լեզվի մասին» անողնաշար օրենքը։ Թվում է թե՝ ոչ, քանի որ դրա Հոդված 3-ի համաձայն, կարծես թե, խախտում չկա էլ․ ըստ դրա «…սպասարկման առանձին ոլորտներում աշխատող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները պարտավոր են տիրապետել գրական հայերենին», եւ, երեւի, միշտ էլ կարելի է հայտարարել, որ հենց ա՛յս ոլորտում հայերենի (այն էլ՝ գրական) իմացությունը պարտադիր չէ։ Սակայն Հոդված 4-ի համաձայն «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող ձեռնարկությունները, հիմնարկները և կազմակերպությունները այլ երկրների պետական մարմինների, ձեռնարկությունների, հիմնարկների, կազմակերպությունների և քաղաքացիների հետ հաղորդակցվում են փոխադարձաբար ընդունելի լեզվով», մինչդեռ ինձ, որպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացու, ընդունելի չէ օտար լեզվով հաղորդակցվելը։ Իսկ Հոդված 1-ի համաձայն «Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն հայերենն է, որը սպասարկում է հանրապետության կյանքի բոլոր ոլորտները», եւ այս հոդվածը ինձ շատ ավելի է դուր գալիս։ Ի վերջո, նաեւ ըստ Սահմանադրության Հոդված 20-ի (նկատե՛ք, միայն 20-րդի!!!) «Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն հայերենն է»․ իսկ ուրիշ ինչպե՞ս պետք է դա հասկանալ, եթե ոչ այնպես, որ հայոց երկրում հաճախորդը պիտի իրավունք ունենա սպասարկվելու հայերեն։ Կամ, գուցե սա հայոց երկիր չէ՞․ ու հաստատ կգտնվեն չէ՞ մարդիկ, ովքեր կլոր աչքերով եւ դեմքերին արդար ցասման դիմակ դրած կասեն, որ նման պնդումը (նկատենք՝ օրինական, սահմանադրական պնդումը) ազգայնամոլություն է, եւ այլն, եւ այլն․․․
Խնդրում եմ դիտել այս շարադրանքը, որպես բաց նամակ Հայաստանի Կառավարությանը եւ ակնկալում եմ պատասխան․
Սա շատ լուրջ նախադեպ է (իսկ նման որքա՜ն դեպքեր դեռ կան…), հատկապես, երբ մեր պետությունը ի տարբերություն բազմաթիվ այլ պետությունների ստորագրել է Մարաքեշի 2018 թվականի մեր ազգային շահերի տեսակետից վտանգավոր «Միգրացիայի գլոբալ պայմանագիրը», իսկ մեր փողոցները արդեն իսկ ողողել են Ռուսաստանից փախած տասնյակ հազարավոր իրենց երկրի դավաճաններ, որոնք այսօր չէ՝ վաղը կսկսեն պահանջել, որ մենք բոլորս խոսենք իրենց համար ընդունելի լեզվով․․․
Նկարագրված օրինազանցումը այն հիմնարար խնդիրներից է, որոնց նկատմամբ Հայաստանի պետական կառավարման մարմինների արձագանքից պարզ կդառնա․ արդյո՞ք այսօրվա Կառավարությունը ի վիճակի է օտարի ոտնձգություններից պաշտպանել հայոց պետության ամենահիմնարար ունեցվածքները՝ տարածքն ու հայոց լեզուն, թե իրավացի է ռուս ամենահարգված բանաստեղծը, երբ հավասարության նշան է դրել վախկոտ ստրուկի եւ հայի միջեւ։
Ռուբեն Թարումեան
