ក្រោយពីប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជាបង្កើតបានក្បាលម៉ាស៊ីនដឹកនាំរដ្ឋបែបឯកបក្សជិត៥ឆ្នាំមកនេះ បានលេចចេញនូវរោគសញ្ញា២ផ្ទុយគ្នា នោះគឺការប្រកាសពីផែនការបន្តវេនរបស់ក្រុមអ្នកនយោបាយឈ្នះឆ្នោត និងបទឧក្រិដ្ឋជួញដូរមនុស្សឆ្លងដែន ប្រទាក់ក្រឡាគ្នាលើទឹកដីកម្ពុជាដែលមិនធ្លាប់មាន។
ជ្រុងមួយនៃបញ្ហានេះ សហរដ្ឋអាមេរិកបានទម្លាក់ចំណាត់ថ្នាក់កម្ពុជាទៅក្នុងបញ្ជីខ្មៅនៃអំពើជួញដូរមនុស្ស កាលពីថ្ងៃទី១៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២២ ខណៈកម្ពុជាមិនទាន់រើខ្លួនរួចពីបញ្ជីប្រផេះលាងលុយកខ្វក់ ៤ឆ្នាំមកនេះ ក្រោមការឃ្លាំមើលរបស់ក្រុមការងារហិរញ្ញវត្ថុអន្តរជាតិ។
បញ្ហាទាំងនេះជំរុញឱ្យមានការព្រួយបារម្ភពីហានិភ័យសង្គម ក្នុងនោះមានទាំងរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងមហាផ្ទៃ លោក ស ខេង។
ក្នុងពិធីមួយកាលពីពេលថ្មីៗនេះ លោក ស ខេង បានថ្លែងថា៖ «បញ្ហានេះជាបញ្ហាប្រឈមរបស់យើង មាន២ចំណុច ដែលខ្ញុំចង់បញ្ជាក់ថាទាក់ទងនឹងមុខមាត់ប្រទេស គឺទី១ ទាក់ទងនឹងបញ្ជីប្រផេះនៃធនាគារនៅកម្ពុជា និងទី២ គេហៅថាចំណាត់ថ្នាក់លេខ៣ នៃការជួញដូរមនុសុ្ស»។
ក្រៅពីជំងឺថ្មី ជំងឺចាស់ក៏នៅបន្តកើតមានក្នុងអាណត្តិរដ្ឋាភិបាលឯកបក្សនេះ តួយ៉ាងដូចជា បញ្ហាចំណាកស្រុករបស់ប្រជាពលរដ្ឋក្រីក្រទៅរកការងារធ្វើនៅប្រទេសជិតខាងទាំងប្រថុយនឹងគ្រោះថ្នាក់ ការបាត់បង់ដីធ្លីនិងផ្ទះសម្បែងក្រោមរូបភាពអភិវឌ្ឍន៍ វិវាទការងារ អយុត្តិធម៌សង្គម ការប្រើប្រព័ន្ធតុលាការយាយីក្រុមអ្នកនយោបាយជំទាស់ ដែលធ្វើឱ្យមនុស្សរាប់សិបនាក់នៅបន្តជាប់ក្នុងពន្ធនាគារ ជាពិសេសអ្នកនយោបាយដែលមានសក្ដានុពល ក្នុងការឡើងមកប្រកួតប្រជែងអំណាចតាមរយៈសន្លឹកឆ្នោត។
បន្ថែមពីនេះ វិធានការនានាពីប្លុកលោកសេរី មានការកាត់ផ្ដាច់ប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពន្ធ២០ភាគរយមុនកាលកំណត់ វិធានការបិទទិដ្ឋាការមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់មួយចំនួនរបស់កម្ពុជា រួមទាំងការបង្កើតច្បាប់ដើម្បីដាក់ទណ្ឌកម្មជាលក្ខណៈបុគ្គល ដែលជាការត្រៀមឆ្លើយតបទៅនឹងអ្នករួមគំនិតធ្វើឱ្យស្ថានភាពសិទ្ធិមនុស្សនិងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជាធ្លាក់ចុះ ជាដើម។
តែយ៉ាងណា ប្រព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋបែបឯកបក្សជាអំណោយផលដល់យន្តការបន្តវេនតជំនាន់របស់ក្រុមអ្នកនយោបាយដែលឈរលំដាប់លេខ១លើទីលានប្រកួតការបោះឆ្នោត ក្រោយពីគណបក្សប្រឆាំងធំមួយត្រូវបានតុលាការបន្តបិទខ្ទប់ពីឆាកនយោបាយរហូតបច្ចុប្បន្ន។
បំណងប្រាថ្នានេះ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន បានទម្លាយជាសាធារណៈលើកដំបូងពីខេត្តព្រះសីហនុ កាលពីអំឡុងខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២១។
លោកថា៖ «ហ៊ុន ម៉ាណែត មួយជាបេក្ខភាពនាយករដ្ឋមន្ត្រី មិនមែនមានតែម្នាក់ទេ ប៉ុន្តែបានទទួលការគាំទ្រពីឪវាពេញលេញ គឺ ហ៊ុន សែន! មើលហ្អែងធ្វើអីអញ! ហ៊ុន សែន វាមានថ្ងៃងាប់ ថ្ងៃចាស់ ចុះបើមានកូន ម៉េចមិនឱ្យវាធ្វើបន្តទៅ!»
មួយវិញទៀត រដ្ឋាភិបាលឯកបក្សដែលកើតចេញពីការបោះឆ្នោតជាតិឆ្នាំ២០១៨ ត្រូវបានគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ប្រកាសថា ទទួលបានសំឡេងឆ្នោតគាំទ្រជាង៧៧ភាគរយ នៃចំនួនអ្នកចុះឈ្មោះបោះឆ្នោតសរុបជាង៩លាននាក់។
ជ័យជម្នះមិនធ្លាប់មាននេះបានកើតឡើងក្រោយពីគណបក្សប្រឆាំងធំមួយដែលមានអ្នកគាំទ្រជាង៤៣ភាគរយ ប្រហាក់ប្រហែលបក្សកាន់អំណាចដែរនោះ ត្រូវបានតុលាការកំពូលរំលាយចេញពីទីលានប្រកួតការបោះឆ្នោត អំឡុងចុងឆ្នាំ២០១៧។
ទាំងជំងឺចាស់ និងបទឧក្រិដ្ឋថ្មី កំពុងកើតមាននៅលើទឹកដីកម្ពុជា ជាការឆ្លុះបញ្ចាំងពីទំនួលខុសត្រូវរបស់រដ្ឋាភិបាលឯកបក្សដែលកើតចេញពីការបោះឆ្នោត។
បញ្ហាទាំងនេះបង្កើតជាចម្ងល់ថា តើម្ចាស់ឆ្នោតគួរមានមូលដ្ឋានអ្វីខ្លះ ដើម្បីជ្រើសរើសមេដឹកនាំបានល្អ?
អ្នកស្រាវជ្រាវផ្នែកភូមិសាស្ត្រនយោបាយ លោក វណ្ណ ប៊ុនណា លើកឡើងថា ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជាពលរដ្ឋជាតួអង្គមួយសំខាន់ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនារបស់ប្រទេសជាតិ។ លោកបន្តថា ប្រទេសប្រកាន់ប្រជាធិបតេយ្យក៏ត្រូវការប្រជាពលរដ្ឋដែលមានចំណេះដឹង ស្គាល់ពីតួនាទីនិងករណីកិច្ចរបស់ខ្លួនក្នុងនាមជាម្ចាស់ប្រទេស ហើយចេះប្រើប្រាស់សិទ្ធិនេះដើម្បីដាក់សម្ពាធឱ្យអ្នកនយោបាយបំពេញកាតព្វកិច្ចតបតាមច្បាប់ជាធរមាន។
តែផ្ទុយទៅវិញ លោកថា បើពលរដ្ឋខ្វះចំណេះដឹងនេះ អ្នកនយោបាយនឹងប្រើប្រាស់ពួកគេធ្វើជាឈ្នាន់ដើម្បីទាញយកអំណាចមកគ្រប់គ្រង ដែលការណ៍នេះ ពេលខ្លះ ម្ចាស់ឆ្នោតក្លាយជាជនរងគ្រោះ។
លោកថា៖ «អ៊ីចឹងទេ មូលដ្ឋានគ្រឹះសំខាន់សម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋហ្នឹង គឺគាត់មានចំណេះដឹងអំពីប្រជាធិបតេយ្យ គាត់ស្គាល់ពីសិទ្ធិនិងតួនាទីរបស់គាត់ក្នុងសង្គម។ អាហ្នឹងគឺជាចំនុចចាប់ផ្ដើមដែលប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប គាត់អាចមានឥទ្ធិពល ឬក៏មានលក្ខណៈវិនិច្ឆយក្នុងការជ្រើសរើសមេដឹកនាំសម្រាប់ប្រទេសជាតិ»។
អ្នកជំនាញនយោបាយរូបនេះយល់ថា ក្នុងសង្គមមួយ បើពលរដ្ឋមិនសូវខ្វល់ខ្វាយរឿងនយោបាយ នោះបន្ទាត់នយោបាយមិនសូវឆ្លើយតបនឹងសំឡេងទួញថ្ងូររបស់ប្រជាពលរដ្ឋឬបញ្ហាសង្គមនោះទេ ហើយអ្នកនយោបាយនឹងអាចបង្វិលពលរដ្ឋបាន។ លោកថា របត់បែបនេះនឹងជំរុញឱ្យទំនួលខុសត្រូវសង្គមរបស់អាជ្ញាធរធ្លាក់ចុះ។
មួយវិញទៀត លោកមើលឃើញថា ការដែលកម្ពុជារអិលធ្លាក់ដល់ចំណុចនេះ ដោយសារតែពលរដ្ឋមិនសូវខ្វល់ខ្វាយរឿងនយោបាយ និងការបាត់បង់ការត្រួតពិនិត្យតុល្យភាពអំណាច ក្រោយការរំលាយគណបក្សប្រឆាំងពីឆាកនយោបាយ ជាពិសេសក្បាលម៉ាស៊ីននៅសភា។
លោកថា៖ «សម្រាប់ការបោះឆ្នោតខាងមុខ ខ្ញុំគិតថា ដើម្បីឱ្យអ្នកនយោបាយគាត់មានទំនួលខុសត្រូវចំពោះការដឹកនាំប្រទេសជាតិកាន់តែខ្លាំងជាងមុន ខ្ញុំគិតថា ប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជាគួរតែមានចំណេះដឹងបន្ថែមជាងនេះទៅលើកិច្ចការរដ្ឋ ស្គាល់ពីតួនាទី ស្គាល់ពីកាតព្វកិច្ចរបស់ខ្លួនក្នុងការជ្រើសរើសមេដឹកនាំប្រទេស»។
នាយកប្រតិបត្តិអង្គការឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតនិចហ្វិក លោក សំ គន្ធាមី លើកឡើងថា ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ ដើម្បីជ្រើសរើសមេដឹកនាំបានល្អ ពលរដ្ឋត្រូវមានមូលដ្ឋានចំណេះដឹងយ៉ាងតិច៤។ បើតាមអ្នកឃ្លាំមើលរូបនេះ មូលដ្ឋានចំណេះដឹងទី១ គឺមេគណបក្សត្រូវជាមនុស្សដឹកនាំបែបពហុគំនិត ដើម្បីបញ្ចៀសវិបត្តិសង្គមក្រោយការបោះឆ្នោត ទី២ ត្រូវតាមឈ្វេងយល់ពីកម្មវិធីនយោបាយរបស់គណបក្សនោះ ថាបានតម្កល់ការលើកកម្ពស់សិទ្ធិមនុស្ស លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញឬក៏អត់ និងទី៣ ត្រូវចេះតាមដានការងារតំណាងរាស្ត្រដែលជាប់ឆ្នោត។
ក្នុងន័យនេះ លោកពន្យល់ថា តើតំណាងរាស្ត្រនោះមានប្រវត្តិសកម្មក្នុងការចុះជួបពលរដ្ឋដែលមានបញ្ហា ដើម្បីយកបញ្ហាទាំងនោះមកសួរដេញដោលជាសាធារណៈជាមួយមន្ត្រីរដ្ឋាភិបាល ដើម្បីស្វែងរកដំណោះស្រាយដែរឬទេ និងទី៤ ត្រូវចេះតាមដានក្នុងថ្ងៃឃោសនាបោះឆ្នោត ថាតើពួកគេបាននិយាយដល់យន្តការការពារប្រយោជន៍ជាតិ និងបូរណភាពទឹកដីដែរឬទេ។
លោកថា៖ «ត្រូវដឹងថាចរិតគាត់ [ប្រធានបក្ស] យ៉ាងម៉េច? ប្រជាធិបតេយ្យអត់? ហើយមានគោលការណ៍សហការគ្នាអត់? ពេលជាប់ឆ្នោតពេលអីហ្នឹង»។
បញ្ហានេះ លោកយល់ថា បើប្រជាពលរដ្ឋមិនមានមូលដ្ឋានទាំងអស់នេះទេ ក្រោយការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០២៣ខាងមុខ នឹងគ្មានអ្វីប្រែប្រួលខ្លាំងនោះទេ។
ប្រហាក់ប្រហែលនេះដែរ នាយកប្រតិបត្តិអង្គការតម្លាភាពកម្ពុជា លោក ប៉ិច ពិសី លើកឡើងថា ដើម្បីជ្រើសរើសមេដឹកនាំបានល្អ ពលរដ្ឋត្រូវមើលលក្ខណៈសម្បត្តិមេដឹកនាំ បូករួមគោលនយោបាយបក្សទាំងមូល ដើម្បីឱ្យប្រាកដថា ពួកគេជាក្រុមមនុស្សអាចនាំនាវាកម្ពុជាឆ្ពោះទៅរកការរីកចម្រើនគ្រប់វិស័យ ឈរលើគោលការណ៍នីតិរដ្ឋ គោរពលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ សិទ្ធិមនុស្ស និងមានឆន្ទៈខ្ពស់ប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងអំពើពុករលួយ ដើម្បីបើកផ្លូវឱ្យមានការអភិវឌ្ឍប្រកបដោយតម្លាភាពឬអត់ ជាដើម។
លោកថា៖ «ការមើលជាលក្ខណៈបុគ្គលហ្នឹង យើងគួរតែមើលថាបុគ្គលហ្នឹងមានសមត្ថភាពដឹកនាំប្រទេស ហើយអាចទទួលយកនូវការដឹកនាំចម្រុះដែរឬទេ?»
តែយ៉ាងណា លោកគិតថា បើប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតខ្វះសុចរិតភាព ស្របគ្នានឹងបក្សកាន់អំណាចមានច្បាប់រំលាយគណបក្សណាមួយដូចដែលធ្លាប់រំលាយគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ អំឡុងឆ្នាំ២០១៧នោះ នោះក៏ជាឧបសគ្គផងដែរ សម្រាប់ការបង្ហាញឆន្ទៈពលរដ្ឋក្នុងការជ្រើសរើសមេដឹកនាំតាមយន្តការបោះឆ្នោតនេះ។
ប៉ុន្តែយ៉ាងនេះក្ដី លោកនៅតែលើកទឹកចិត្តឱ្យម្ចាស់ឆ្នោតត្រូវហ៊ានប្រើសន្លឹកឆ្នោត ប្រកបដោយចំណេះដឹង ដើម្បីជ្រើសរើសមេដឹកនាំ បើទោះធ្លាប់រងរបួសពីអ្នកនយោបាយក្តី។
ក្នុងន័យនេះ លោកសម្អាងថា អ្នកនយោបាយដែលលេងល្បែងនេះមិនចេះតែឈ្នះរហូតទេ ខណៈកម្ពុជាជាប់កាតព្វកិច្ចទាំងក្របខណ្ឌជាតិនិងអន្តរជាតិ ស្របតាមកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ក្នុងការធានាថា កម្ពុជានឹងក្លាយជាប្រទេសដែលមាននីតិរដ្ឋពិតប្រាកដ គោរពនូវគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យ និងធានានូវយន្តការត្រួតពិនិត្យអំណាចគ្នាលើយន្តការដឹកនាំប្រទេស។
មួយវិញទៀត លោកគិតថា ក្រុមអ្នកនយោបាយណាដែលធ្វើឱ្យពលរដ្ឋរងទុក្ខ ធ្វើឱ្យបាត់បង់ប្រយោជន៍ជាតិ នាសម័យទំនើបនេះ អ្នកទាំងនោះនឹងរងការស្តីបន្ទោសពីប្រវត្តិសាស្ត្រ និងក្មេងជំនាន់ក្រោយ។
លោកថា៖ «ធម្មតា យើងមិនអាចនៅបានរហូតទេ យើងនឹងលាចាកលោកទៅ ហើយការបន្សល់ទុកនូវកេរ្តិ៍ឈ្មោះសម្រាប់ខ្លួនយើង សម្រាប់គ្រួសារកូនចៅ គឺជាកិច្ចការសំខាន់ណាស់ ដែលខ្ញុំគិតថា អ្នកនយោបាយត្រូវពិចារណាក្នុងការទុកកេរ្តិ៍ឈ្មោះ ជាជាងបន្សល់ទុក្ខនូវបញ្ហាផ្សេងៗ នូវឧបសគ្គបន្តដល់កូនចៅជំនាន់ក្រោយទៀតនោះ»៕
