Srbi u Ukrajini: Nekadašnji čuvari granica

Grad Bahmut, koji ukrajinske trupe ovih dana uporno brane od ruske ofanzive, mnogi posmatračni drže za srce rata u Donbasu, oko njega se odvijaju najžešće borbe. Baš tu se odlučuje da li će Putinu poći za rukom da ostvari barem svoj “skraćeni” cilj – ako ne više potpunu “denacifikaciju” i “demilitarizaciju” čitave Ukrajine, onda makar dostizanje administrativnih granica Donjecke i Luganske oblasti.

Ali, zanimljivo je da Bahmut ima posebno mesto i u istoriji seoba Srba jer ih je baš ovde vodila jedna od njih i baš tu su u 18. veku branili jednu drugu granicu.

Seobe

Temi doseljavanja Srba na područje savremenog Donbasa posvećeni su mnogi radovi, među kojima posebno mesto imaju istraživanja ruske istoričarke Jelene Bjelove sa Ruskog državnog humanitarnog univerziteta u Moskvi, jer su lišena naknadnih “ulepšavanja”, izazvanih savremenim političkim razlozima.

Mada je slučajeva “grupne” emigracije srpskih krajišnika-graničara u službi Austrougarske bilo još i sredinom prve polovine 18. veka zbog pokušaja pokatoličenja, veća seoba usledila je nešto kasnije.

Sredinom 18. veka, centralna ruska vlast odredila je sebi zadatak ovladavanja tzv. Severnim Pričernomorjem, tj. ogromnom, uglavnom stepskom regijom severno od Crnog i Azovskog mora, preko koje su krimski i nogajski Tatari vršili česte upade u južne krajeve ruske države. Vezani ciljevi su se sastojali u potčinjavanju do tada slobodnog, time i nedovoljno pouzdanog zaporoškog kozaštva, sprečavanju oticanja ne baš mnogobrojnog stanovništva preko Poljske u Moldaviju, te pružanju podrške i zaštite od Tatara hrišćanima na tom području.

Istorijskom koincidencijom otprilike u isto vreme, nakon završetka tzv. Rata za austrijsko nasleđe (1740–1748), u kojem su Srbi graničari činili trećinu austrijske oružane sile, došlo je do ukidanja Potiško-pomoriške i Posavsko-podunavske vojne krajine, a Srbima koji su tu živeli ponuđeno je da biraju – da se presele u druga granična područja ili da postanu ugarski podanici, što je značilo gubitak privilegovanog graničarskog statusa, a što Srbi nisu hteli da prihvate.

U takvoj situaciji, u Sankt Peterburgu se rodila ideja da se za čuvanje graničnih regija angažuju Južni Sloveni, i to pre svega Srbi. Ambasador u Beču Bestužev-Rjumin je iz Peterburga dobio zadatak da se sa caricom Marijom Terezijom dogovori o uslovima preseljenja Srba u Rusiju. Nakon što joj je rečeno da će to biti više od koristi Austriji nego Turcima, carica je pristala, te su 1750. godine u Austriju radi vrbovanja sunarodnika stigli poznati Srbi u ruskoj službi T. Vojić, D. Perić i P. Tekelija.

Zli genije

Otprilike u isto vreme, Bestuževu-Rjuminu se obratio srpski pukovnik u austrijskoj službi Ivan Horvat, koji se obavezao da u Rusiju prevede jedan husarski puk od hiljadu sablji i pandurski pešadijski puk od dve hiljade ljudi, a za to je tražio doživotni čin general-majora, oficirske činove za svoje sinove i zemljište za svoje ljude. Carica Jelisaveta I Petrovna je te uslove prihvatila i 13. jula 1751. godine o tome donela poseban ukaz kojim je osnovana i vojna oblast Nova Srbija, podeljena na pukove i čete. Te iste godine u Kijev su stigli prvi useljenici – grupa pod vođstvom već pomenutog Ivana Horvata koja je brojala 218 ljudi (borbeni sastav, članovi porodica i sluge), i odred pukovnika Ivana Ševića i potpukovnika Rajka Preradovića od 55 ljudi. Useljenicima su bila dodeljena najbolja zemljišta s leve strane Dnjepra, na jugo-istok od grada Bahmuta, kome je pripala uloga prestonice Nove Srbije.

Mada se prvobitno Horvat, koji je kasnije postao poznat kao “zli genije” Nove Srbije, obavezao da će formirati puk od hiljadu ljudi, opremiti ga o svom trošku i na putu izdržavati, u realnosti je ispalo drugačije. Čim je stigao u Kijev, počeo je da traži od lokalnih vlasti novac, a ubrzo je došlo i do konflikata između useljenika i lokalnog stanovništva, uglavnom Kozaka. Kijevski gubernator Leontjev je Horvatu izdvojio 2000 rubalja, a u prestonicu je uputio dopis u kojem je molio da se Srbi “što skorije sklone” iz grada, kako bi se izbegli neredi. Horvat je pozvan u Sankt Peterburg gde je na audijenciji kod carice Jelisavete obećao da će dovesti iz Austrije još 10.000 husara i da će u Novoj Srbiji izgraditi mrežu gradova i utvrđenja, za šta je od carice dobio na poklon još 3000 rubalja.

U narednim godinama, Horvat je izvršio deo obećanja – formirao je čitav husarski puk dobivši za to 1755. godine čin general-poručnika. Ali, stanje na teritoriji koja mu je bila dodeljena bilo je jako loše. Ruski činovnici su beležili da je veći deo novca koji je izdvajan za razmeštaj novih useljenika Horvat prisvajao, da su njegovi “podanici” trpeli sve moguće nedaće, dok je on na platni spisak stavio celokupnu svoju rodbinu uključujući dva maloletna sina. Zato je već 1752. godine 3000 srpskih porodica koje su naknadno doveli Šević i Preradović, i kojima je bilo naređeno da se nasele u Novoj Srbiji, odbilo da to učini. Šević i Preradović, koji su i inače već želeli da se odvoje od Horvata, krenuli su u Moskvu gde se tada nalazila carica Jelisaveta, sa molbom da im se dodeli zasebno područje. Molbi je udovoljeno, te je tako nastala još jedna autonomna vojno-zemljoradnička oblast, Slavjanoserbija, sa centrom u Slavjanoserbsku i zajedničkom prestonicom u Bahmutu. Šević je takođe dobio čin ruskog generala, a njegov Srpski husarski puk je zajedno sa jedinicama iz Horvatove Nove Srbije učestvovao u Sedmogodišnjem ratu, dobio je počasni naziv “bahmutski”, i ušao u rusku kulturnu istoriju još i po tome što se u njemu jedno vreme nalazio na službi veliki ruski pesnik Mihail Ljermontov.

Mada se počev od 1752. godine broj novopridošlica povećavao i dodeljivano im je najbolje zemljište, preseljavanje Srba u autonomne vojne krajine u Ukrajini nikada nije postalo masovno. Primera radi, popisom iz decembra 1763. godine utvrđeno je da je od 2674 stanovnika Nove Srbije, Srba bilo samo 1043. Ipak, njihovim naporima bilo je izgrađeno više od 40 vojnih naselja (šanaca), kao i grad-tvrđava Jelisavetgrad. Takođe je zabeleženo da su jako dobro štitili južnu granicu od nasrtaja krimskih i nogajskih Tatara, a naročito su bili vešti u izviđanju i suzbijanju pokušaja napada u začetku, što je bilo od velikog značaja, jer je granicu dugačku 200 versta (više od 200 km) čuvalo manje od 2500 srpskih graničara. Van službe su se bavili povrtarstvom, uzgajanjem žitarica i, ponajviše, stoke. S druge strane, stvarali su prilične probleme Sankt Peterburgu stalno provocirajući konflikte sa Poljacima – prelazili su granicu i napadali poljska sela otimajući novac i stoku i odvodeći sa sobom žene i decu.

Međutim, unutrašnje stanje u Novoj Srbiji se pogoršavalo, naročito zbog izrabljivanja naseljenika-vojnika od strane Horvata. Godine 1760. gomila izgladnelih ljudi došla je pred Horvatovu rezidenciju da traži hranu, on je to okupljanje proglasio pobunom i naredio da se ljudi rasteraju kartečom, posle čega je telo jednog od poginulih bili razapeto na točku. Izveštaji o njegovim zloupotrebama gomilali su se u Sankt Peterburgu, ali posledica nije bilo sve dok je bila živa Horvatova pokroviteljica carica Jelisaveta Petrovna. Mada je Horvat odmah posle njene smrti 1762. godine krenuo u prestonicu da učvrsti svoj položaj kod novog cara Petra III, bilo je kasno – novi vladar je naredio istragu. Prvo je u Jelisavetgrad stigao islednik pukovnik Spičinskij, zatim ga je, kako se broj razotkrivenih Horvatovih zloupotreba i zločina povećavao, zamenio general-poručnik Meščerskij, a nakon stupanja na presto carice Katarine Velike – čak dvojica generala, Meljgunov i Glebov.

Carevanje Katarine Velike

Rezimirajući celu priču, jedan od prvih biografa Katarine i njen savremenik mitropolit Gavrijil (Petrov) je pisao: “Ali, nastalo je blistavo carevanje Velike Katarine Druge. Pre ove epohe i od početka naseljavanja Srpskog minulo je tek 10 godina (1752–1762), ali je državni trezor za to izdvojio ništa manje no 700.000 rubalja u srebru, što čini 2.450.000 rubalja u sadašnjem novcu. Premudra Carica je odmah uvidela da takvi izdaci uopšte nisu u srazmeri sa korišću, očekivanom od stranog Srpskog naroda, tim pre što se u predvodniku istog, Ivanu Horvatu, razotkrila manja vernost nego što to dužnost zahteva i nemala zloupotreba vlašću”.

Kao rezultat svega toga, godine 1764. godine autonomne oblasti Nova Srbija i Slavjanoserbija su bile ukinute, a njihove teritorije uključene u novoosnovanu Novorosijskuju guberniju sa generalom Meljgunovom na čelu. Srpski oficiri su dobili imanja, dok su obični vojnici bili registrovani kao državni seljaci, koji su se brzo počeli mešati sa lokalnim ukrajinskim stanovništvom. General Horvat je pak bio optužen za prisvajanje ogromnih novčanih sredstava i izveden pred vojni sud, koji ga je osudio na smrt. Međutim, 1764. godine Katarina Velika je tu kaznu zamenila izgnanstvom u Vologdu, a 1775. godine ga je u potpunosti pomilovala naredivši da mu se vrati vojni čin i dozvoli slobodan život na njegovom imanju, gde je u miru i umro 1780. godine.

Što se preseljenih Srba u Ukrajini tiče, oni su se, za razliku od Bugara i Nemaca koje je Katarina nastojala da u što većem broju naseli na putanji realizacije svog tzv. “Grčkog projekta”, skoro u potpunosti asimilovali već početkom 19. stoleća. Mada u Ukrajini i do dan-danas ima dosta ljudi sa prezimenima srpskog porekla, broj građana koji se izjašnjavaju kao Srbi veoma je mali. U drugoj polovini 20. veka najviše ih je prebrojano 1970. godine (1350), dok ih je 2001. godine ostalo samo 623. Pa ipak, naselja koja su Srbi osnovali pretvorila su se u sela i manje gradove koji do sada postoje u Ukrajini. Jedan od njih je već pomenuti Slavjanoserbsk u sadašnjoj Luganskoj oblasti, gde postoji i spomenik prijateljstvu između Srba i lokalnog stanovništva, mada mnogi istoričari smatraju da nekog naročitog prijateljstva nikada nije ni bilo jer su Srbi prilično često bili u konfliktu sa Kozacima.

Čitajte dnevne vesti, analize, komentare i intervjue na www.vreme.com