Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол 30 октябр Рӯзи бузургдошти Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ эълон шудааст. Мавлоно аз нобиғагони сухан ва абармардони олами адаб, дурахшонтарин чеҳраҳои шеъру адаб ва илму адёни ҷаҳонӣ маҳсуб мешавад.
Ба муносибати бузургдошти Мавлоно дар зер андешаҳои доктори илми филология, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Ҳасани Султон дар робита ба шукуҳу шаҳомат ва таҷаллии забони тоҷикӣ дар ашъори ин шоири бузург пешкаш мешавад.
— Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ (1207-1273) бе муболиға аз бузургтарин устодони забону адаби мо барои ҳамаи давру замонҳо аст, ки бо гузашти солҳову садсолаҳо сухани баланди тобнокаш беш аз пеш ба дидаҳо зиёву нур ва ба дилҳои аҳли завқ шодию сурур мебахшад. Ҳамзамон он барои ҳифзи шевоию асолат ва пойдорию устувории забони тоҷикии имрӯзу фардо хизмат менамояд.
Худи Мавлоно низ бо камоли итминон сурудаҳои дилпазири худро дар пайкари забони модарии деринасоли мо оби ҷонбахш ва руҳи нав арзёбӣ намудааст, ки ҳақ ба ҷониби ӯст.
Оби ҳайвон хон, махон инро сухан,
Руҳи нав бин дар тани ҳарфи куҳан.
Ба назар чунин мерасад, ки Мавлоно Ҷалолиддин ба зоҳиру ботин нахуст шоир ва донишманди миллӣ ва пас аз он фаромиллӣ аст. Муқаддасоти миллии мо, аз ҷумла забону фарҳанг барои ӯ ҳамчунон азизу маҳбубанд ва Мавлоно ба забону фарҳанги миллӣ дилбастагӣ ва алоқамандии хос дорад. Лаззати табъи сурудани сухани баландро ӯ бегумон аз чашидани қанди забони биҳиштии модарӣ дарёфтааст.
Ибораи «забони маҳрамӣ» ба маънии забони ҳамдилӣ ва ягонагиву ваҳдат сохтаи табъи шакаррези Мавлоно аст. Вай ҳарчанд ҳамзабониро давлату сарват ва хешию пайвандӣ медонад, дар сурудаҳои худ забони маҳрамиро бар ҳамзабонӣ тарҷеҳ додааст:
Пас, забони маҳрамӣ худ дигар аст,
Ҳамдилӣ аз ҳамзабонӣ беҳтар аст.
Вале боз ҳам василаи баёни забони маҳрамии Мавлоно ҳамин забони модарии ӯ аст, ки садову нидои дили инсонпарвари ӯро бар сари забонҳо андохта, ӯро ба ҷаҳону ҷаҳониён ва ҷаҳону ҷаҳониёнро ба ӯ абадан пайванд додааст:
Худ чӣ ҷойи турку тоҷик асту занг?
Фаҳм кардаст ин нидоро чӯбу санг.
Шаҳрҳои бостонии Бухорову Самарқанд, ки устоди зиндаёд Муҳаммадҷони Шакурӣ «ду силсилаҷунбони маданияти тоҷикон» ба қалам додааст, барои мардуми мо ҳамеша азизу муътабар мебошанд ва дар ашъори мондагори Мавлоно низ бо беҳтарин сифатҳо тавсиф шудаанд. Аз ҷумла, Мавлоно Ҷалолиддин шаҳри Самарқандро «Самарқанди чу қанд» номидааст:
Набзи ӯ дар ҳоли худ буд бегазанд,
То бипурсид аз Самарқанди чу қанд.
Мавлоно Бухорои шарифро «манбаи дониш» ва мардуми онро аҳли илму дониш номида, ҷони саргардони ошиқро пайваста озими диёри ёри маҳбуб – Бухорои донишпарвар медонад:
Ин Бухоро манбаи дониш бувад,
Пас, бухороист, ҳар-к онаш бувад…
Гарчи дил чун санги хоро мекунад,
Ҷони ман азми Бухоро мекунад.
Дар маҷмуъ, метавон гуфт, ки хуршеди ҷаҳонтоби ишқу иродат ва муҳаббату самимияти Мавлоно аз Қуния то Самарқанду Бухоро нурпошию шуълафишонӣ намудааст:
То зи Қуния битобад нури ишқ,
То Самарқанду Бухоро соате.
Аз назари мухтасар ба забони баёни осори Мавлоно асосан ду ҷанбаи муҳимми вожашинохтии ин осор ба мушоҳида мерасад, ки ин ҳар ду ҷанба дар ҳамбастагӣ ба осори ӯ шукуҳу азамат ва ҳамешагию ҷовидонӣ бахшида, ӯро дар радифи бузургтарин устодони забони тоҷикӣ дар тамоми давраи мавҷудияти он қарор додаанд. Он ду ҷанбаи муҳим инҳо мебошанд:
Якум, истифодаи босамар аз ганҷинаи вожагону таркибҳои забони адабӣ ва забони зиндаи мардум, бахусус забони тоҷикони рӯзгори муаллиф, ки то ба имрӯз аксари ин вожаву таркибҳо дар забони мо мавриди истифодаву баҳрагирӣ қарор доранд.
Дувум, вожасозӣ ва таркиббандӣ, яъне сохтани вожа ва таркибу ибораҳои нав бо риояи қатъии қоидаҳои вожасозию таркиббандии забони тоҷикӣ.
Дар робита ба истифода аз ганҷинаи вожагону таркибҳои забони адабӣ ва забони зиндаи мардум метавон гуфт, ки осори Мавлоно дар ин замина беҳтарин ва боризтарин намуна ба ҳисоб меравад ва чунин тарзи корбасти босамар аз вожагони забони адабӣ ва калимаву ибораҳои мардумии тоҷикӣ дар осори бузургони дигари забону адаби мо камтар ба мушоҳида мерасад.
Ибораҳои зебову дилпазири барои ҳар кадоми мо аз кӯдакӣ ошно, чун «ёри меҳрбон», «реги Ому», «оби Ҷайҳун»…, ки дар шеъри маъруфи устод Рӯдакӣ истифода шудаанд, дар ашъори Мавлоно умри дубора ёфтаанд:
Бӯйи боғу гулситон ояд ҳаме,
Бӯйи ёри меҳрбон ояд ҳаме.
Рӯ ниҳод он ошиқи хунобарез,
Дил тапон, сӯйи Бухоро гарму тез.
Реги Омун пеши ӯ ҳамчун ҳарир,
Оби Ҷайҳун пеши ӯ чун обгир.
Чунонки мебинем, тавсифи Мавлоно дар бобати азми Бухоро намудани ошиқи маҳҷур бо ҳамон шеъри устод Рӯдакӣ ва аз Бодғис осемасар рӯй ба Бухоро ниҳодани амири сомонӣ — Насри писари Аҳмад (914-943) на танҳо шабоҳати зоҳирӣ, балки пайванди амиқи ботинӣ дорад.
Табъи Мавлоно Ҷалолиддин дар интихоби вожаҳои асили тоҷикӣ ниҳоят салим аст. Масалан, вожаҳои зебову гӯшнавоз, назири «користон», «шоҳроҳ», «шишадил», ки дар осори ниёгони мо пештар аз Мавлоно дар «Тарҷумаи Таърихи Табарӣ»-и Балъамӣ, «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ва «Хамса»-и Низомии Ганҷавӣ ба назар мерасанд, дар сурудаҳои ӯ бо рангу тобиши тоза ҷилва намуда, минбаъд дар осори бузургони дигар доираи корбурди бештар пайдо кардаанд. Мавлоно вожаи хушандоми «користон»-ро ба маънии кору амали бузурги шигифтангез бештар ба маънии ҳикояту саргузашт кор бастааст:
Чи користон, ки дорӣ андар ин дил,
Чи бутҳо менигорӣ андар ин дил.
Ё вожаи «шоҳроҳ» дар «Маснавии маънавӣ»-и Мавлоно ба маънии маъруфи имрӯзаи роҳи васеи ом ба кор рафтааст:
Як канизак дид шаҳ бар шоҳроҳ,
Шуд ғуломи он канизак подшоҳ.
Аз вожаҳои дар боло ёдшуда вожаи «шишадил» дар сурудаҳои Мавлоно маҷозан ба маънии нозукдил ва нозукмизоҷ истифода шудааст:
Ту чӣ донӣ завқи сабр, эй шишадил,
Хоса сабр аз баҳри он нақши Чигил.
Бояд сареҳан таъкид намуд, ки дар ашъори Мавлоно калимаву ибораҳои мардумии тоҷикӣ, аз қабили «базӯр», яъне бо азобу машаққат («То ту аз боло фуруд ойӣ базӯр»), «бемалол» («Мекунад такрори гуфтан бемалол), «беморпурс» («Зи ранҷурӣ чу дилшодам, ки ту беморпурс ойӣ»), «берӯзӣ» ба маънии бечораву бенаво («Ҳар кӣ берӯзист, рӯзаш дер шуд»), «бозорча» («Бозорчаи қасабфурӯшон дигар аст»), «вақту бевақт» («Вақту бевақт аз карам ёдам кунӣ!»), «гавора» — шакли гуфтугӯйии гоҳвора («Дар гавора шир бар тифлон фишонд»), «ганда» ба маънии бад, муқобили нағз («Бар мисоли анкабут он зиштхӯ,/ Пардаҳои гандаро барбофад ӯ»), «гоҷ», яъне аблаҳу нодон («Аждаҳо як луқма кард он гоҷро»), «даркор» («Хокпошии ду олам пеши мо даркор нест»), «деглес» ба маънии пасту фурӯмоя («Рав ба пеши косалес, эй деглес»), «дина», яъне дирӯз («Имрӯз беҳ аз дина, эй мӯниси дерина»), «додар» ба маънии бародари хурд («Додари он тоҷи шайхислом буд»), «домод» («Домоди хубон мешавӣ, эй хуби шаҳророи мо»), «калла», яъне сар («Аз ғубор ар пок дорӣ калларо»), «кампир», яъне пиразан («Рӯзи шаҳ дар ҷустуҷӯ бегоҳ шуд,/ Сӯйи он кампиру он хиргоҳ шуд»), «санбӯса» («Зиҳӣ бӯса, зиҳӣ бӯса, зиҳӣ ҳалвову санбӯса»), «хавотир» («Хавотир раҳбаронанду чу раҳбар мар туро бор аст»), «хатнасур» («Дар он хона симоъи хатнасур аст»), «хомпаз» ба маънии нимхом («Деги хаёли ишқи дилороми хомпаз»), «ҳамакора» («Ту аз он кор надорӣ, ки шудастӣ ҳамакора»), «ширгарм» («Гуфт: Обаш деҳ, валекин ширгарм!») ва ғайра мавриди истифодаи густарда қарор гирифтаанд, ки имрӯз низ аксари онҳо бо ҳамон мазмуну маънӣ дар истеъмол қарор доранд.
Дар баробари ин, корбасти фаровон аз ибораҳои рехта ва зарбулмасалу мақол дар ашъори Мавлоно, чун «дам супурдан» ба маънии ҷон додан («Гуфт: Дамам чӣ медиҳӣ, дам ба ту ман супурдаам, Ман зи ту бехабар наям дар дами дам супурдано!»), «дил мондан», яъне дилсард шудан («Гӯйӣ, ки чӣ гунаам? Хушам ман!/ Гӯям турушам, дилат бимонад!»), «чашм паридан» («Чашм паррад бар умеди сиҳҳатӣ?»), «бо думи шер бозӣ кардан» («Бо думи шере ту бозӣ мекунӣ»), «дар пӯст нагунҷидан» ба маънии беҳад шод будан («Гар дар ғаму дар ранҷам, дар пӯст намегунҷам»), «калларо бар девору дар кӯфтан» ба маънии пушаймон шудан («Калларо мекӯфт бар девору дар»), «кор аз кор хестан» («Гуфт: Маъшуқам ту будастӣ, на он,/ Лек кор аз кор хезад дар ҷаҳон!»), «корд ба устухон расидан» («Бозхар моро аз ин нафси палид, / Кордаш то устухони мо расид»), «на сих сӯзад, на кабоб» («То аз он на сих сӯзад, на кабоб!»), «ҳар чӣ мекорӣ, ҳамон медаравӣ» («Ба доси меҳр ҳамон бидравӣ, ки мекорӣ!»), «ҷӯянда — ёбанда» («Сояи Ҳақ бар сари банда бувад,/ Оқибат ҷӯянда ёбанда бувад!») ва ғ. барои маҳбубияти зиёд пайдо намудан ва мақбулу писанди хосу ом гардидани сурудаҳои ӯ бештар мусоидат намудаанд.
Ин нукта ҳам, ки Мавлоно мегӯяд:
Кори поконро қиёс аз худ магир,
Гарчи монад дар набиштан шеру шир
бастагӣ ба шеваи баёни тоҷикӣ дорад, зеро, «шер»-у «шир» ҳарчанд дар алифбои арабиасос навишти ягона дорад, вале талаффузи ҳар ду ин калима дигаргуна аст.
Ҷанбаи дигари муҳимми вожашиносии осори Мавлоноро вожасозӣ ва ибораороиҳои зебову дилнишин ташкил медиҳад. Ба баёни дигар, дар сурудаҳои ӯ вожаву ибораҳои зиёди зебову шево мавҷуд ҳастанд, ки ба андешаи мо, шояд бархе сохтаи завқи салими худи ӯ бошанд, зеро ин калимаву ибораҳо дар осори муаллифони пеш аз вай ба мушоҳида намерасанд.
Дар ин радиф метавон аз вожаҳои арзонбаҳо, бечорапарвар, нағзрӯ, айбчин, айбистон, аввалбин, бимдил, борикҳарф, дамсоз, ғайбистон, зиндасухан, ишқомез, обкӯр (носипос), одамзода, охирандеш, охирбин, охурбин, поймард, суханкаш, суханкуш, суханобод, талхгавҳар, хурдабин, ҳоҷатраво, чоштхӯрд, эминобод, якрӯза ва монанди инҳо ёдовар шуд.
Яке аз вижагиҳои дигари вожагонии ашъори Мавлоно бо таваҷҷуҳ ва дар заминаи забони гуфтугӯйии тоҷикӣ кор бастани бархе исмҳои ҷамъ, ҷонишинҳои шахсии шумораи ҷамъ ва феълҳои шакли ҷамъ аст. Масалан, дар ашъори ӯ баъзе вожаҳои шакли ҷамъи арабӣ бо аломатҳои ҷамъи тоҷикӣ —ҳо, —он дубора ҷамъбандӣ шудаанд:
Султони салотинон — Шамсулҳақи Табрезӣ,
Эй аз ту машоми ҷон зебо шудаву гӯё.
Ҷонишинҳои шахсии шумораи ҷамъ —мо, —шумо ба гунаи —моҳо ва —шумоҳо низ корбаст шудаанд:
Солҳо дафъи балоҳо кардаем,
Ваҳм ҳайрон, з-он чи моҳо кардаем…
Ҳосили сухан, ҷилваи ҷамоли забони тоҷикӣ бо ҳама шукуҳу ҷалол ва ғояти камоли худ дар сурудаҳои дилангезу дилпазири Мавлоно ба дид меояд, ки аслан ниёз ба далел ва таърифу тавсиф надорад. Забони баёни ашъори Мавлоно далели равшани шевоию асолат ва қудрату азамати забони тоҷикӣ барои ҳамаи давру замонҳо аст. Худи ӯ ба ин маънӣ чӣ бас неку фармудааст:
Офтоб омад далели Офтоб,
Гар далелат бояд, аз вай рӯ матоб.
АКС аз манбаъҳои боз
