Kiest Italië een uiterst-rechtse regering? Dit staat op het spel

Alle peilingen geven aan dat een alliantie van rechtse partijen afstevent op een riante overwinning. In Italië heet dat nog altijd “centrumrechts”, de term waarmee decennialang de rechtse alliantie van oud-premier Silvio Berlusconi omschreven werd. Berlusconi, die volgende week zijn 86ste verjaardag viert, maakt nog altijd deel uit van die alliantie, en is voor het eerst sinds zijn gerechtelijke veroordeling in 2013 weer verkiesbaar. Maar de verhoudingen in het rechtse blok zijn intussen grondig dooreengeschud

In de peilingen haalt Fratelli d’Italia veruit de meeste stemmen - ongeveer een kwart van het totaal. Fratelli d’Italia (Broeders van Italië, een verwijzing naar de eerste zin van het Italiaanse volkslied)  is een uiterst rechtse, ultraconservatieve en nationalistische partij, met wortels in het fascisme en nauwe relaties met onder meer de Hongaarse premier Viktor Orbán, de Spaanse extreemrechtse partij Vox en de Amerikaanse Republikeinen. Ze wordt geleid door de flamboyante politica Giorgia Meloni.

Wie is de radicaal-rechtse politica Giorgia Meloni?

Fratelli d’Italia haalde bij de vorige verkiezingen in 2018 nog maar 4 procent van de stemmen. Dat de partij nu plots zo groot wordt, heeft ze voor een groot deel te danken aan het feit dat ze zowat als enige partij niet in de regering-Draghi is gestapt, die een regering van nationale eenheid was. Vanuit de oppositie kon Fratelli d’Italia een imago van politieke zuiverheid bewaren, in een land waar de bevolking uiterst wantrouwig staat tegenover het politieke establishment.

Maar de partij is ook altijd ultraconservatief geweest en gebleven, al legt ze tegenwoordig veel meer dan vroeger de nadruk op identiteit en religie. Die standvastigheid en consequentie slaan aan. De politiek in Italië is notoir onstabiel, politici veranderen van partij zoals ze van kleren veranderen, wat bij veel Italianen de indruk wekt dat ze vooral willen vasthouden aan hun goed betaalde parlementaire zitje, in plaats van aan hun idealen.

De tweede grootste partij in de rechtse alliantie is de Lega van Matteo Salvini, ook al uiterst rechts. De Lega haalde ooit bijna 40 procent in de peilingen, maar is tegenwoordig teruggezakt tot 12 à 15 procent. Salvini droomt nog altijd van het premierschap, maar wellicht is opnieuw minister van Binnenlandse Zaken worden het hoogst haalbare.

Nog minder stemmen haalt oud-premier Berlusconi met zijn Forza Italia. Hij probeert zich te profileren als dé garantie tegen een al te extreem of anti-Europees beleid van de toekomstige regering.

De rechtse alliantie - voor het grootste deel uiterst rechts dus - haalt zo goed als zeker voldoende stemmen voor een absolute meerderheid. Het is afwachten of ze ook een tweederde meerderheid zou kunnen halen. In dat geval wordt het ook mogelijk om de grondwet te wijzigen.

Lange tijd waren de peilingen een nek-aan-nekrace tussen Fratelli d’Italia en de sociaal-democraten van de PD (Partito Democratico of Democratische Partij). Maar de laatste weken boerde de PD langzaam maar zeker achteruit. Ze blijft wel de tweede grootste in de peilingen.

Oud-premier Enrico Letta, de leider van de PD, heeft geprobeerd om een grote alliantie van linkse- en centrumpartijen te smeden om het rechtse blok te bekampen. Het Italiaanse kiessysteem bevoordeelt grote allianties, om versplintering tegen te gaan. De enige kans voor links om de verkiezingen te winnen was dus zo’n grote alliantie, die zich dan had kunnen profileren als “dam tegen de uiterst rechtse dijkbreuk”. Maar de vorming van een links blok is grandioos mislukt.

Een aantal centrumpartijen wilden niet meer aansluiten toen ook enkele kleine uiterst linkse partijtjes op de kar sprongen. Een alliantie vormen met de Vijfsterrenbeweging - een andere mogelijkheid voor de PD - was uitgesloten voor Enrico Letta. De populistische Vijfsterrenbeweging gedraagt zich vaak als een ongeleid projectiel, en was de partij die de val van de regering-Draghi in gang zette.

De Vijfsterrenbeweging is zowat de enige partij die er in geslaagd is de jarenlange dominantie van enerzijds een links en anderzijds een rechts blok in de Italiaanse politiek te doorbreken. Bij de vorige verkiezingen in 2018 werd ze in één klap de grootste partij. Sindsdien is ze zowat ten onder gegaan aan interne ruzies en afscheuringen.

Een groot deel van de kiezers weet nog niet voor wie hij of zij gaat stemmen, of wil simpelweg niet gaan stemmen. Ook dat kan nog een invloed hebben op de uitslag.

De campagne was vooral een verbeten strijd tussen links en (uiterst) rechts, waarbij de leiders van de verschillende formaties elkaar zoveel mogelijk onderuit probeerden te halen. Maar de inflatie en de hoge energieprijzen maken ook de Italianen erg bezorgd. De economie en de gestegen levensduurte waren dan ook hét thema van de verkiezingen.

Vooral in het arme zuiden van het land is het op veel plaatsen vechten om te overleven. De huidige crisis komt er nog bovenop de economische klap die de coronapandemie ook al vooral het zuiden van het land toebracht.

Welke invloed zal de energiecrisis hebben op de verkiezingen in Italië?

In het zuiden lijkt vooral de Vijfsterrenbeweging daar munt uit te kunnen slaan. De Vijfsterrenbeweging - bij de vorige verkiezingen nog de grootste partij van het land - heeft veel van haar populariteit verloren. Maar vooral in het zuiden knokt ze weer terug. De leider van de Vijfsterrenbeweging - voormalig premier en advocaat Giuseppe Conte - profileert zich steeds meer als “advocaat van de armen”.

De Vijfsterrenbeweging is de geestelijke vader van de “reddito di cittadinanza”, een aanvullend inkomen voor wie onder de armoedegrens leeft. Dat aanvullende inkomen is vooral in het zuiden een levenslijn geweest voor heel veel mensen.

De regering-Draghi wilde die “reddito” hervormen om enkele ongewenste effecten tegen te gaan. Maar de rechtse alliantie wil haar afschaffen. Giorgia Meloni van Fratelli d’Italia noemt het “methadon van de staat”, en een middel waarmee politici stemmen proberen te kopen. Links wil de “reddito” behouden maar hervormen. Maar het is de Vijfsterrenbeweging die profiteert van de angst dat de reddito weer zou worden afgeschaft.

Het rechtse blok legt al zijn oude thema’s opnieuw op tafel: van belastingverlagingen (en zelfs een vlaktaks) tot de brug over de Straat van Messina, om Sicilië met het vasteland te verbinden. Die eis dateert al uit de Berlusconi-jaren, maar is ondanks twintig jaar Berlusconi aan de macht nooit gerealiseerd.

Maar met twee uiterst rechtse partijen in dat rechtse blok, zijn uiteraard ook migratie, identiteit en veiligheid belangrijke thema’s. Toch zit daar ook een punt van onenigheid. Zo eiste Fratelli d’Italia een zeeblokkade, om bootjes van migranten en vluchtelingen op zee tegen te houden en te dwingen rechtsomkeer te maken.

Migratie is een belangrijk thema bij de Italiaanse verkiezingen zondag

Maar van die eis is intussen nauwelijks nog sprake. Een zeeblokkade sluit het recht op asiel uit, en is dus moeilijk uitvoerbaar. Maar vooral: Matteo Salvini van de Lega wil zélf het migratiebeleid bepalen als toekomstige minister van Binnenlandse Zaken, en duldt op dat vlak geen concurrentie.

Ook tussen Berlusconi en Meloni botert het niet goed. Zo hielden Berlusconi en Salvini op 11 september een bijeenkomst in Berlusconi’s villa, zónder Meloni uit te nodigen. Zij hield op dat moment een verkiezingsbijeenkomst in Milaan, op een boogscheut daarvandaan. Het rechtse blok slaagt erin zich eensgezind op te stellen tegenover de kiezer, maar er zijn wel degelijk wrijvingen die in een toekomstige regering voor problemen kunnen zorgen.

Italië kreunde afgelopen zomer onder een nooit geziene droogte, en op 15 september werd de oostelijke regio De Marken getroffen door een “waterbom”, waarbij zeker elf doden vielen. Toch spelen klimaat en milieu nauwelijks een rol in de campagne.

Milieu en klimaat is een thema dat het nooit echt goed heeft gedaan in Italië. Voor de Vijfsterrenbeweging is milieu één van de hoofdthema’s (één van de vijf sterren, die staan voor de vijf elementen die het DNA van de partij vormen). Ook voor de sociaal-democraten van de PD staan milieu en klimaat hoog op de agenda.

Maar voor rechts maakt de discussie over klimaat en milieu deel uit van de verafschuwde “woke-cultuur” van links. Giorgia Meloni spreekt graag over “klimaatfundamentalisme”. Het Europese plan tegen de klimaatverandering (de zogenaamde Green Deal) gaat haar te ver, en ze suggereerde al dat ze minder groene accenten wil in de hervormingen die Italië moet doorvoeren om aanspraak te kunnen maken op het geld van het Europese herstelfonds voor de economie na corona.

Binnen de Europese Unie wordt met bezorgde blik gekeken naar de verkiezingen in Italië. Fratelli d’Italia behoort tot de fractie van de Europese Conservatieven en Hervormers in het Europese parlement (waartoe ook de N-VA behoort), en zelfs tot de gelijknamige partij, waarvan Giorgia Meloni voorzitter is. In die partij zitten ook het Spaanse Vox, en het Poolse Recht en Rechtvaardigheid.

De goede banden van Meloni met de Hongaarse premier Orbán en andere eurosceptische politici wijzen niet op een gemakkelijk toekomstig parcours in Europa. Meloni hekelt vaak de “Europese bureaucratie” en de macht van de financiële wereld, wil meer zeggenschap voor de lidstaten, en zo weinig mogelijk inmenging van de Europese instellingen.

Ook Salvini is geen al te beste vriend van Europa. Zijn partij de Lega behoort tot de rechts-populistische en eurosceptische fractie Identiteit en Democratie, met daarin ook Vlaams Belang, de PVV van Geert Wilders, het Duitse Alternative für Deutschland en het Franse Rassemblement National van Marine Le Pen.

Italië is de derde grootste economie in de eurozone en heeft een erg hoge overheidsschuld, wat een risico kan vormen voor de hele eurozone. Italië is bovendien de grootste begunstigde van het Europese herstelfonds, het fonds dat moet helpen bij het economische herstel na de coronacrisis, in ruil voor fundamentele hervormingen.

Die vele miljoenen wil ook de gedoodverfde nieuwe premier Giorgia Meloni niet kwijt. Ze stelde zich tijdens de campagne dan ook opvallend gematigd op richting buitenland. Maar ze gaf wel al aan dat ze mogelijk zal morrelen aan de beloofde hervormingen. En tijdens een recente verkiezingsbijeenkomst haalde ze als vanouds uit naar Europa. Ze waarschuwde dat "het feestje voorbij is", dat zij als premier op tafel zal slaan in Europa om de Italiaanse belangen te verdedigen.

Inzake de oorlog in Oekraïne heeft Meloni zich wel meteen op de Atlantische lijn gezet, en ook vanuit de oppositie wapenleveringen aan Oekraïne en sancties tegen Rusland gesteund. Salvini heeft daarentegen erg goede relaties met de Russische president Poetin, en een samenwerkingsakkoord met diens partij. Ook Berlusconi heeft van oudsher goede banden met Poetin.

De bijzonder conservatieve standpunten van Meloni over holebi’s, gender, bescherming van minderheden, abortus, migratie en klimaat kunnen een andere bron van spanning vormen met Europa. Zowel Fratelli d’Italia als Lega hebben overigens tegen het rapport gestemd waarmee het Europese parlement onlangs besloot dat Hongarije niet langer een volwaardige democratie is.